Қару-жарақ этномәдени қызметі

Қарудың мифопэктиетті әлем моделінің анатропоморфты бейнесімен байланысы, дәстүрлі мәдениеттегі жаппай антропоморфизациялау қарудың анатомиялық кодпен белгіленген конструктивті бөліктерінің атауларында көрініс тапқаны тура жоғарыда айтқанбыз. Осы анатропоморфизмнің негізінде дамыған анимистік түсініктерге сәйкес дәстүрлі мәдениетте қарудың алдыңғы жаққа бағытталуы – тыныштық, әрекетсіздік болып қабылданды. Жоғары жаққа бағытталуы – жоғарғы дүниемен, әлемге билігін жүргізетін рухтар, құдайлар әлемімен байланыс, ал төменгі жаққа бағытталу – өлілер әлемімен байланыс болып түсінілді. Қарудың басының жоғары қарай тұруы, жүзінің алға қарай бағытталуы активті позиция – қарудың жандануы (тірілуі), әрекеттенуі, ал төмен қарай түсірілуі әрекетсіздік позиция, қарудың жансыздануы (өлуі), тынышталуы, әрекетсізденуі. Сондықтанда қазақтардың тыйым салтарында қаруды (мысалы, пышақты) адамға бергенде басын, жүзін алға бағыттап беруге болмайды, себебі пышақ ұзарып, адамды жаралауы мүмкін, яғни пышақ тіріліп, жанданып, жанды зат ретінде өз бетімен әрекет етеді деп санаған. Қазақ ертегілерінде жауға сілтегенде қылыш, семсерлердің ұзаруы жие айтылады. Ал керсінше қаруды адамға бергенде сап жағымен беру оны жансыздандыру, әрекетсіздендіру, зиянсыздандыру. Жорыққа, салтанатты шеруде жауынгерлердің қарудын басын жоғары көтеріп алып, жүруі қаруды активті позицияға көшіру, оның күшін, алдағы әректеке дайындығын көрсету, ал басқа бибіт жағдайда қарудың басы төмен қаратылып, әрекетсіздік позицияда алынып жүріледі. Көшпелі халықтардың жерлеу рәсімінде адамның өлімімен байланысты жағдайда, иесі өлген қаруды басын төмен қаратып, жерге, моласына шаншып қою дәстүрі (мысалы, сақ – скивтердің, түркілердің, қазақтардың молаларында) осы түсінікке негізделген. Яғни қарудын басы төменгі дүниеге, өлілер әлеміне бағытталып қойылды, әрекетсіздік позицияға келтірілді. Қазақтарда ертеде қарудың жанды объект ретінде бағалануының бір үлгісі – оны жауынгердін жаны орналасатын орны, оның жанының индикаторы ретінде санау, бұл сенімнің көрінісін қазақтың көптеген батырлық ертегілерінен табуға болады. Батырдың жаның сақтаушы ретінде қарау батырмен бірге жасап, онымен бірге өледі деп сенілді. Қарудың өлуі онын сынуы, бұзылуы. Көшпелілердің жерлеу ғұрыптарында өлген жауынгердің қаруын сындыру ғұрыптарының (мысалы, түркі халықтарының жерлеу ырымында қаруды символдық түрде бұзу, қазақтарда мұрагері жоқ батыр өлгенде, оның қаруын отқа жағу дәстүрлері) астарында осы көне діни сенім жатыр, яғни бұзу барысында ондағы адам жаны (немесе қарудың өз жаны) босатылады-мыс. Сол себепті көшпелілер моласында қарудың сынған қалдықтары, немесе сынған, бүлінген қарулар көптеп табылады.

• Қару-жарақтың ғұрыптық қызыметінің мифологиялық негізі Дәстүрлі Мәдениетте әлем біртұтас қабылданғандықтан дүниенің барлық заттары мен құбылыстары бір ғана функция атқармай, міндетті түрде көпфункциональды болды. "Материялық мәдениеттің заттары тек утилитарлық құндылығымен ғана ерекшеленбецді, - деп жазды К.Леви-Стросс. Ол соныменбірге түрлі функцияларды орындайды, оны түсіну үшін тарихи, географиялық, механикалық немесе физико-химиялық факторларды ғана емес, сонымен бірге әлуметтік факторларды да ескеру қажет.Қоғамның маңызды әлуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз ететің объектілер немесе олардың нышандайтын, олардың белгісі болатын заттар дәстүрлі қоғамда ғұрыптық мәнділікке ие болды. Бұл объектілер киелі саналып (сакрализацияланып), адамдардың осы заттармен қатынасы ғұрыптық қатынасқа айналып, ғұрыптық форманы қабылдады. Осы ғұрыптық қатынас барысында нышандық мәнге ие болған толыққұнды зат ғұрыптың объектісі де, ғұрыпта қолданылатын құрал да болды. Заттардың семиотикалық, нышандық мәнінің маңыздылығы және символдық мақсаттарда бірдей қолданылды. Дәстүрлі мәдениетте әр нәрсе практикалық және символдық белгі бола алатын нәрселерге ғана толыққұнды зат болып саналды.Қасиетті зат ретінде ер қаруы көшпелі қоғамда өте ерте заманнан діни ғұрыптың символдық объектісі болып қалыптасты. Скифтердің мифологиясында соғыс құдайы Арес (Арей) семсер түрінде түсінілген және жауынгер халық болған скивтер барлық құдайлардың ішінде тек ареске ғана зияратханалар тұрғызған. Көне грек тарихшысы Геродоттың (б.з. дейінгі V ғ.) сипаттауынша «Арестің альтары (табынуға арналған арнаулы орын) ағаш сырақтарын бірінің үстіне бірін үйіп салынған, ені мен ұзындығы 5 стадийден болып келген биік төбешік түрінде жасалды, үстіңгі жағында төртбұрышты алаңқай ораласып, оның үш жағы жар болып келіп, бір жағынан ғана көтерілуге болатын. Төбенің басында көне темір семсер тігінен қойылды». Бұл сипаттамадан Арестің альтары әлемінің моделі ретінде түсінілгені анық көрініп тұр: төбешіктің өзі – «Әлемдік тау», оның үстінндегі семсер – «Әлем кіндігінің» символы, сол әлем кіндігінде ораласқан үш дүние жалғастырып тұратын «әлем ағашының» алломорфы (ұқсас форма). Жыл сайын скивтерде осы семсерге арнап малдан, кейде адамнан құрбандық шалынып, олардың қаны төбенің үстіндегі семсерге құйылатын. Мұндай зират орындары скиф жерінің барлық аймақтарында болған. Көне рим тарихшысы Аммиан Марцелин (IV ғасыр) сарматтардың және аландардың жерге шаншылған семсер бейнесіндегі соғыс құдайының сипаты, оған табыну әдісі скифтердікімен бірдей болған. Орыс ғалымы Д.С.Раевский өз зерттеуінде скивтердің қалыптасқан күрделі мифологиясының болғанын, ал көне сақтардың мифологиясы скивтердікіне ұқсас екенін дәлелдеп жазды. Сондықтан көне сақтарда да семсер соғыс құдайының сыймволы саналып, табыныс объектісі болады деп тұжырымдай аламыз.

• • Қару-жарақтың магиялық қызметі

Дәстүрлі мәдениетте қару-жарақты жаны объекті ретінде қабылдау магиялық ойлау жүйесінде түрлі әскери және тұрмыстық магиялық ырымдарды қалыптастырды.Соның бірі-«қаруды арбау».дәстүрлі мәдениетте «арбау» (заговор,заклинание )-материалды дүниеге табиғаттан тысқары жолмен әсер ету үшін қолданылатын магиялық ырым.Арбау нақты өмір мен қиялдағы өмірдің өзара байланыстығы туралы түсінікке, сол байланысты іске асыратын сөз магиясына сену негізделген, арбау – белгілі бір затты қолданғанда магиялық сөздік формулалардың көмегі арқы заттың жанды рухы мен адам арасындағы шарттасу. Жауынгерлер қаруды арбаудың ең көне үлгілерін б.з. дейінгі VII-VI ғасырларда пайда болған «Авестада» (Митраға арналған гимндерде), «Ригведада» (қаруға арналған гимндерде) және «Атхарваведада» (арбау гимндерінде) кездестіреміз. Бұл көне арбау гимндерінде заттың өзінін атауының орнына, кейін қазақтардағыдай, жанама, эвфемистік магиялық атаулары қолданылған. Арбау сөзі негізінде сөз поэтикалық формада – тақпақ немесе өлен түрінде болып келеді. Қазақтың қаһармандық эпостарындакездесетің батырдың қаруымен серттесу сөздері – әскери магиялық ырымдарда қолданылған жауынгерлік қаруды арбау сөздерінің бізге жеткен үлгісі. Алты атқа алған адырна,
Он атқа алған бұхаржа,
Ата алмасанмаған серт!..
Шым жібектен ескен кірісі,
Үзіліп кетсен саған серт!

                            «Ер Қосай» 

Бұл қаруда арбау сөздері эпосқа әрине ырымдық фальклордан енген. Арбау сөзін толық копозициялық бітімі мынандай бөліктерден тұрады: 1. Кіріспе; 2. Мақтау, жалыну, Жалбарыну; 3. Зеку, қорқыту; 4. Атын атап бұйыру мен аяқтау. Бірақ нақтылы жағдайларға байланысты арбау сөзін кейбір элементтері түсіп қалуы немесе оның жекеленген бөліктері ғана қолданылуы мүмкін. Магиялық арбаудың бір элементі – қасиетті есімдерге жүгіну. Көбіне қаруды арбауда әр қарудың өзінің пірлеріне (қолдаушыларына) жүгінген. Бұрынғы кезде қазақтарда батырлар асынған қарудың әр түрінің белгілі бір әулие – пірлері бар деп түсінілген. Қазақтардың кейбір батырлық дастандарында ер қаруларының пірлері ретінде түркі, иран халықтарына ортақ аңызға айналған мифтік қаһармандар – Рүстем, Дастан есімдерімен бірге Ер Дәуіт, Ибраһим – Халел сияқты мұсылман пайғамбарлары аталады. Арбау сөдер магиялық ғұрыптың манызды компонентінің бірі, сондықтан арбау магиясында сөз қашанда ғұрыптың тағы бір негізгі құрамы болатың магиялық іс-әрекетпен қабыса жүреді. Айқас алдында арбау сөзі арқылы қарумен серттесуден кейін қаруды қолдану әрекетінің өзі магиялық әрекет болды да, арбау сөз бен магиялық әрекетін қосылуы арқылы қару-жарақты айқаста қолдану енді магиялық ғұрыпқа айналды. Зертеушілер орта ғасырлық Еуропа қалықтарында кәсібей жауынгерлердің соғыста шешуші айқасқа шыққанда өздерін жеңіс үшін шалынатын құрбандық ретінде түсінгенін, сондықтан бұл әрекетің ғұрыптық сипаты болғанын дәлелдеп жазды. Көшпелі халықтарда да соғыстың манызды сәті болатын айқас – ғұрып ретінде, ал қаруды қолданудың мақсаты қан төгу, адам өлімі болғандықтан, нақтылы функциясы жағынан құрбандық шалу ғұрпы түрінде түсінілген.

• • • Қару-жарақтың тіршілік цикіліне байланысты атқарылатың ғұрыптар мен наным-сенімдер жүйесіндегі орны.Дәстүрлі мәдениетте қалыптасқан өмір циклы ырымдарында да қару-жарақ ғұрыптық құрал функциясын атқарады. Қазақтарда неке қию рәсімінде ат жалының қылдары байланған садақ оғы қолданылған. Оғыздар заманында «Жігіт үйленер болса, әуелі садақтан оқ атып, сол оқ түскен жерге қалындық шатыры тігілген». Бұрынғы кезде қазақтарда да садақпен атылған оқтың түскен жеріне жас жұбайлардың отауын құратын, яғни қарудың әрекеті арқылы отаудың құтты орны анықталған.

19 ғасырдың ортасына дейін Қазақтарда ұзатылған қыздың жасауының ішіне де ең бағалы зат ретінде де қымбат қару-жарақ түрлері (сауыт, қалқан, садақ) кірді. «Ер Төстік» ертегісінде Қаныкей сұлу өзінің жасауына атасынан Ақсырмал сауытты сұрап алады. Архивтік құжаттарда сұлтан М.Орманов өзінің немересі Мейіржанды күйеуге бергенде оның жасауына, түрлі бағалы заттармен қоса, сәукеледен кейін, кезінде Орыс императоры атынан хандық белгі ретінде Шерғазы ханға сыйланған, жазуы бар алтын қылышты бергені айтылады. Жақ пен оқтын бейнемоделін қорғаушы зат ретінде түркі халықтарында ұл баланың бесігіне, кейіміне таққан. Дәстүрлі түсінік бойынша бұл тұмар балаға батыл да күшті болуға көмектеседі деп сенген. Көшпеліліердің обаларынан осы сияқты жақпен оқтың кішкентай моделінің кездесіп отыруы, жақ пен оқтың бейнесін қорғағыш тұмар ретінде кейімге тағу дәстүрі көшпелі халықтарда көне заманда пайда болғаның көрсетеді. Көшпелі халықтарда қаруға табыну жерлеу ғұрыпымен тығыз байланысты, ер қаруы жерлеу мүліктеріне кіретің негізгі заттардың бірі болды. Сақ – скиф, Ғұн, Түркі, Оғыз – Қыпшақтардың жерлеу ырымында өлген жауынгерлер өзі ұстаған және соғыста олжаға қару-жарағымен жерленіп, молаларының қабырғаларына, еденіне семсер, оқтар, найзалар, қадалып қойылған. Ғұрыптық қару ретінде жерлеу ғұрыптарында кей жағдайда қарудың өзі емес, оның ағаштан, тастаг жасалған үлгіліері пайдаланылды. 18-19 ғасырларға дейін қазақтар да мәйтпен бірге оның қару-жарағын жерлеген. А.И.Левчин: «Кейде мәйітпен бірге қару-жарақты, ат әбзелдерін, марқұмның кейімдерін жерлейді», «Зираттарға жақ, оқ, найза қойылады». «Қырғыз зираты – саяхатшы үшін таңғаларлық көріністің бірі. Бір жерде ол желкілдеген аттың жалы, баулар және желектер байланған найзаларды кездестірді. Даңқты салт аттының моласынан ол найза мен ерді, садақты, жебені табаны...» десе П.И.Рычковтың айтуынша «Қазақтардың (15-3) ғасырдағы молаларында қадаулы түрған найзалар мен қылшандағы оқтар өлген адамның батырлығының белгісі болады». «Кезінде Ұлқияқ өзенінің бойында, Орск бекінісінен 470 шақырым жерде орналасқан Әбілхайыр ханның зиратының үстіненкүмбезді төрт бұрышты ғимарат салынып, оның астына денесімен бірге қылыш, найза және жебелер қойылған». Батыс қазақстанда қарудың орнына жауынгерлердің моласында, құлпытастарында, қарудың бейнелері салынған.

**** Қару-жарақ – дәстүрлі қоғамдық қатынастар жүйесінде әлуметтік статусты айғақтау және әлуметтік қатынастарды реттеу «құралы»

Ер қаруы мен ер киімі көшпелі қоғамдағы түрлі әлуметтік қатынастарды айғақтайтың символдық белгілер ретінде де қызымет етті. Герадот келтірген скифтерден шежіре аңызында, скиф қоғамының әлуметтік құрлымын символдайтың, аспанна түскен киелі заттардың ішінде қару – айбалта (екінші анызда садақ) скиф қоғамындағы әскерилер сословиесін және сол сословиемен байланысты патшалық билікті билейтің символ болып көрсетілген. Дәл осы мифтік аңызды аздап өзгерген вариантта қайталайтың сақтардың аңыздарында да әскерилер қоғамдық жігінің символдық белгісі болатың қару – жақ пен оқ.

Дереккөздер

• ISBN 9965-24-752-8
• Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының ЭТНОГРАФИЯСЫ