Қарқара (бас киім)

 Басқа мағыналар үшін Қарқара деген бетті қараңыз.

Қарқара – құс қауырсынымен сәнделген әйел бас киімінің түрі. Шоқ қауырсын қадалған мұндай ерекше ғұрыптық мәні бар қарқараны әлеуметтік деңгейі жоғары әйелдері мен қыздар киген. Құс қауырсындары әрі сән береді, әрі тіл-көзден сақтайды деген. Өкінішке орай, Қарқараға қатысты тілдік мәліметтерден басқа нақты деректер жоққа тән.

Қарқара тағылған сәукеле іспеттес әйелдің бас киімі. (Суретші А.Верещагин. Туркестан. Этюды с натуры. Изданные по поручению Туркестанского генерал-губернатора (СПб., 1874) атты еңбектен.)

Атауына байланысты деректер

Деректерде бұл бас киімнің атауы оны сәндеуге қауырсыны пайдаланылатын құстың атымен байланысты қалыптасқандығы айтылады. Бірақ, оның дәл қандай құс екендігі беймәлім. Қарқара академик В.В. Радловтың жазуына қарағанда, құтанға ұқсас құс. Ал, С. Қасиманов тырна тәрізді десе, атаулар сөздігінде қарқара ләйлек тұқымдас құс делінеді. Осы топшылауларға қарағанда қарқара деп ертеректе, қазақ жерінде мекен ететін, құйрық қауырсындары ұзын және әдемі келетін үлкен аққұтан немесе тырнаны атаса керек. Қырғыз тілінде тырнаның бір түрі "қарқыра" деп аталады. Қазақ ауыз әдебиет үлгілерінде қарқара қасиетті, үлкен құс деп түсіндірілуі де осыған уәж боларлық мәлімет деуге болады.

Ш. Уәлиханов ақсүйектердің қыздары төбесіне құс қауырсыны қадалған бас киім киетіндігі туралы жазады. Академик Ә. Марғұлан әйгіл Пазырық қорғанынынан табылған әйелдің сәукеле тәрізді баскиімін қарақара деп түсіндіреді. С. Қасиманов сәукеленің төбесіндегі сәнделген қатырғыға бекітілген бергек деп аталатын желекке қадалған тотықұстың қауырсыны қарқара аталады деп жазды.

Сипаттамасы

Қарқараның жазба және фольклорлық деректердегі сипаттамасы, оның ортағасырларда Еуразия аумағында таралған, ерекше пошымды, ғұрыптық бас киіммен ұқсастығын байқатады. Аталмыш бас киім, батыс деректерінде бокка, богтак немесе бугтак, шығыс деректерінде гу-гу немесе ку-ку деп аталады. Көшпелі ортада әйелдердің әлеуметтік статусын білдіретін ерекше семиотикалық мәні бар ондай бас киім көптеген миниатюраларда да бейнеленген. Мәселені дендеп қарастырған кейбір зерттеушілер мұндай бас киім түрлері орта ғасырлық моңғол мәдениетіне тән десе, кейбіреулері қимақ-қыпшақ бірлестігі аумағында сақталған ерекше мәдени элемент деп пайымдайды. Шыңғыс хан заманынан бекзадалар арасында, күйеуге шыққан әйелдер ерекше сәнделген, төбесіне қауырсын қадалған биіктеу келген бас киім киетіндігі көптеген деректерде кездеседі. 222 жылы Шыңғыс ханмен жолыққан Чань Чунь саяхатнамасында мынадай мәліметтер бар: «билеуші топтың әйелдері қайыңтоздан жасалған бас киім киеді. Оның бас жағы үйректің басына ұқсас болып келетіндігіне байланысты ку-ку деп аталады. Өте биік болып келген ондай бас киімді киген әйелдер есіктен кіріп-шығарда оны бүлдіріп алудан сақтанып, үнемі шегініп жүреді»

Тарихи жазба мәліметтер

ХІІІ-ХІV ғасырларда Алтын Орда жеріне келген саяхатшы, елші, саудагерлердің жолжазбаларында аталмыш бас киім туралы мәліметтер кездеседі. Ғұрыптық киімнің бұл түрі Рашид әд-Дин еңбегінде bughtāq, Ата Малик Жувейниде – boghtagh деп атап көрсетіледі. Ибн Баттута оны bughtāqдесе, Плано Карпини, Гильом де Рубрук сияқты еуропалық авторлар бокка деп атайды. Гильом де Рубрук саяхатнамасында бұл бас киімді: «...богтаг ағаштың қабығы тәрізді жеңіл пұлдан жасалып, қамқамен әшекейлеген...қауғаша (цилиндр) пошымды. Оның көмкермесі төртбұрыш, ұшар басына құс қауырсынын немесе өсімдіктің сабағын қылтитып бекіткен де, оған тотықұстың қауырсынын шаншып, асыл тастармен әшекейлеген» деп суреттеген. Атап айтқанда атаулары "бокка", "богдаг", "гу-гу" деп аталған бас киімдер тобы дизайндық құрылымы жағынан да, әлеуметтік, ғұрыптық мәні жағынан да қазақтың дәстүрлі қоғамында қолданылған қарқарамен тікелей үндестікте екенін көреміз. Яғни діни, идеологиялық парадигмалардың өзгеруіне қарамастан, көшпелі қоғамда көптеген ғұрыптық, әлеуметтік категориялардың ғасырлар бойы өзгеріссіз сақталғандығының куәсі. Себебі сәукеле, қарқара сияқты ритуалдық, ғұрыптық салттармен тікелей байланысты материалдық ескерткіштердің сан ғасыр өзгеріссіз сақталуы, осы ғұрып салттардың консерватитігін көрсетеді.

Әдебиеттер

• Марко Поло. Книга о разнообразии мира. Алматы: Кочевники, 2005;
• Джованни дель Плано Карпини. История монгалов. Гильом де Рубрук. Путешествия в восточные страны. Книга Марко Поло. Перевод. И. М. Минаева. М.: 1997;
• Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнерi. Алматы: Қазақстан, 1969;
• Қарқара // ҚСЭ. 6-том. Алматы, 1975. 547 б.;
• Материалы по итории древних кочевых народов группы дунху. Введение, перевод и комментарии В.С. Таскина. М.: Восточная литераитура, 1984;
• Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. Т. 1. Ред. колл.: А.Х. Маргулан и др. Алма-Ата: Казахская советская энциклопедия, 1984;
• Кармышева Б.Х. Этнографическое изучение народов Средней Азии и Казахстана в 1920-е годы (полевые исследование Ф.А. Фиельструпа) // Очерки исории русской этнографии, фольклорлистики и антропологии. Вып. Х. Ответ ред Р.С.Липец. М.: Наука, 1988. С.38-62;
• Медеубекұлы С. Қарқара деген дара сөз, жалқы атауды фольклорлық-этнографиялық, жағырапиялық-лингвистикалық һәм тарихи таным тұрғысынан қарастырсақ // АТ. 1993, №31-33;
• Мыськов Е.П. О некоторых типах головных убров населения Золотой Орды // Российская археология. 1995, №2. С. 36-43;
• Эрдэнэбат У. Монгол эхнэрийн богтог малгай. Улаанбаатар, 2006.