Қатысушы:Жексенбек Нұрайым/зертхана

Семиосфера.Юрий Лотман(100 жаңа оқулық)

 Адам және таңба

 [Алғысөз орнына]

Ғылымның адам өмірінде алатын орны зор. Ол күнделікті өмірге барынша кірігіп, оны түрлі тетіктермен және техникалармен байытады, ақыл-ойымыздың құрылымы мен сөйлеу сипатын да өзгертеді. Бүкіл жер шарында миллиондаған адам ғылымға үмітпен не үреймен қарайды. Біреулері ғылымнан оның мүмкіндігінен артық дүниені – адамзат баласын әуре-сарсаңға салған сан сауалдың жалпы шешімін күтеді, енді біреулері ғылыми-техникалық прогресс адамзаттың толығымен құрып кетуіне әкеліп соға ма деп алаңдайды. Ғылым жолындағы жандар, олардың шығармашылығы, ақыл-ой жүйесі, өмір сүру жағдайы қаламгерлер мен кинематографистердің таңдаулы тақырыптарының біріне айналды. Ғылымға және оның болашақтағы жетістіктеріне арналған арнайы әдебиет – ғылыми фантастика пайда болды. Сол туындылардың сапасы кейде көрінеу төмен екеніне қарамастан, оқырмандар жүрегінен орын алуы кездейсоқ емес. Бұдан көпшілік оқырманның ғылыми шығармашылықтың не екенін түсінуге деген талпынысы көрініс табады.

Алайда ғылыми шығармашылықтың түпкі мағынасы жазушыларға (ал олардың көзқарастары оқырмандар қауымына өтеді) көбінесе бұрмаланған күйде берілетініне көз жеткізу үшін ғылыми-фантастикалық романдарды оқу жеткілікті болмақ. Ғалым дегенде әдетте көз алдымызға бәрімізге бала кезден белгілі Жюль Верннің романындағы басты кейіпкерлердің бірі Паганель елестейді. Бұл – тұнып тұрған энциклопедия, сан алуан сауалға іздеген жауаптарымыздың жиынтығы. Мұндай тоғышарлық көзқарас оқырманға: «Мен бүкіл Үлкен Совет Энциклопедиясын жатқа білсем, ғалым болып кетер едім, барлығына жауап бере алар едім» деген ой салады. Бұл романдарда қарапайым адамдар күмәнданады, ал ғалымдар (көбінесе фантастардың қиялынан туған жұмбақ машиналардың көмегімен) бәрін біледі: «қарапайым» адамдар сұрақ қояды, ал ғалымдар жауап береді.

Демек, адамзатты тікелей қоршаған әлем туралы осы бір тоғышарлық көзқарастарға сүйенетін болсақ, бәрі де түсінікті – бұл жерде бас қатыратын ештеңе жоқ! Сондықтан жазушы ғылыми ізденісті бейнелеуге ұмтылса, онда ол өз кейіпкерін шалғайға, таудың аяқ баспас шыңдарына, не болмаса – одан да әрірек – Андромеда тұманына немесе грек әрпімен белгіленген және атауы еліктіріп әкететін қандай да бір жұлдызға саяхатқа жібереді. Әрі дәл сол жерде таңғажайып жаңалық ашылады.

Ғалым еңбегінің осыған ұқсас түсіндірмелері тікелей зиян келтірмегенде, күлкілі болып қана қояр еді. Ғылыми шығармашылықтың мәнісіне тоғышарлық қате түсініктің таралуы зиянды. Себебі, біріншіден, жастарды жаңылыстырады, ал жастарға ғылымдағы болашақ тиесілі. Екіншіден, ғылымның өмір сүру жағдайын – мейлі ол қолайлы не қолайсыз жағдай болсын – ғалымдар емес, қоғам қалыптастыратынын ұмытпаған жөн. Сол үшін де қоғам ғылым үшін ненің пайдалы, ненің зиянды екенін түсінуі тиіс.

Осындай кіріспе жазу қажет болды, себебі, семиотика – кез келген ғылыми ақыл-ойға тән кейбір ерекшеліктер барынша айқын көрініс тапқан ғылым.

Ғылым әрдайым алты қырдың арғы жағындағы белгісіз нәрсені іздемейді. Ол көбінесе түсінікті және қарапайым болып көрінген дүниені алады да, ондағы түсініксіздік пен күрделіліктің сырын ашады. Ғылым үнемі белгісіз нәрсені белгіліге айналдыра бермейді, көбінесе керісінше жасайды. Ақырында, ғылым барынша көп жауап беруді әсте көздемейді де: ол сұрақтың дұрыс қойылуы және дұрыс пайымдау барысы тексеруге ұшырамайтын дайын жауаптарға қарағанда зор маңызға ие деген тұжырымға сүйенеді.

Семиотика пәні – қарапайым: ол адамдар (адамдар ғана емес, сондай-ақ жан-жануарлар немесе машиналар) қарым-қатынас процесінде пайдаланатын коммуникативтік жүйелер мен таңбалар туралы ғылым. «Мен айттым – сен түсіндің» дегеннен қарапайым әрі таныс жайт жоқ шығар, сірә?! Десек те, дәл осы жайт ғылыми пайымдар үшін көп негіз береді. Ақпаратты беру тетігі қандай? Ақпаратты берудің сенімділігін не қамтамасыз етеді? Ақпаратқа қандай жағдайда күмән келтіруге болады? «Түсіну» деген нені білдіреді? Тұрмыстық тәжірибенің тар ауқымымен шектелгенде қарапайым болып көрінетін осы сынды және басқа да көптеген сұрақтар терең зер салып қарағанда өте күрделі болып шығады. Белгілі бір сигналдармен қосылатын автомат-машинамен жұмыс істейміз деп елестетейік. Біз сигнал бергенде, машина іске қосылады. Машина бізді «түсіне ме?» Қазіргіуақытта бізге кейбір жануарлар өте күрделі жүйені құрайтын сигналдар арқылы бір-бірімен ақпарат алмасатыны белгілі (мұнымен арнайы «зоосемиотика» пәні айналысады). Демек, жануарлар бірін-бірі «түсіне ме?» Ал біз оларды «түсіне аламыз ба?» Әлде оларды бізді «түсінуге» мәжбүрлейміз бе?

Ендеше, әзірге фантастардың қиялындағы, бірақ күндердің бір күнінде шынайы жүзеге асуы мүмкін – жатпланеталық саналы тіршілік иелерімен немесе басқа да ғарыш өркениеттерімен араласу жағдайын көз алдымызға елестетейік. Олармен ақпарат алмасып, бір-бірімізді түсіне аламыз ба? Түсінбестіктен туындайтын қайшылықтар, әдетте, қайғылы аяқталады. Адамзат тарихындағы көптеген мысалдарға жүгінбес үшін, Жер шарында адамзат пен жануарлар дүниесінің арасында қалыптасқан өзара қарым-қатынастарға назар аудармақпын.

Осы қарым-қатынаста түсінбестік қайшылықтары туындады. Бұл жануарларды түгел қырып-жою процесіне әкеліп, қазір ол өзінің соңғы сатысына қадам басты.

Осы қажет пе еді? Бұған әркез тіршілік үшін күрес мәжбүрледі ме? Дей тұрғанмен, тіршілік үшін нағыз күрес, мысалы, жыртқыштар мен шөпқоректілердің, құстар мен жәндіктердің арасында қақтығыс орын алатын жерде, бірі түбегейлі жойылып, екіншілері толықтай жеңіске жететін кез ешқашан орын алмаған, қандай да бір тепе-теңдік орнап отырған. Табиғатта «жолбарыстар барлық шөпқоректілерді бірін де қалдырмай жеп қоятын» жайт мүмкін емес – ол ең алдымен биологиялық түр ретіндегі жолбарыстардың қажетіне сай келмейді.

Адамдардың жануарларды жоюы ұдайы тіршілік үшін күрестің салдарынан еді деп айта алмаймыз, ол көбінесе жануарлардың пиғылы мен қимылын түсінбеудің салдары. «Жануарлар ойлай алмайды», демек, «оларды түсіну мүмкін емес», «олар бір-бірін де түсінбейді және үнемі бір-бірімен қырқысып тіршілік етеді», «ең жеңілі – олардан құтылу керек» деген пайымдар надандықтың белгісін көрсетіп қана қоймай, сонымен қоса өткен ғасырда Африкада, Аустралия мен Америкада жергілікті адамдарға қарсы жойқын соғыстар жүргізген колонизаторлар жүгінген уәж-дәлелдерді де еске салады. Өзгені түсінбейтін жан әрқашан: «бұл жерде түсінетін ештеңе жоқ, бәрінің көзін жою керек» деп ойлауға бейім тұрады. Иә, адамзат баласының жануарлар дүниесімен қақтығысында адамның күші басым болғаны анық. Ал ғарыштық қатынастарда да осылай бола ма? Бұл жерде осы сауалға жеңіл-желпі қарайық десек, тәуекел тым жоғары емес пе? Ал шынымен де осылай болса, онда түсінудің мәнін ғылыми тұрғыда зерттеу абстрактылы-академиялық мазмұнмен ғана шектелмейтін кез де келер.

Дегенмен айналамызға мұқият қарайтын болсақ, осы сауалдың тоқтамына келу үшін ғарыштан қонақтарды күтудің қажеті жоқ екеніне көз жеткіземіз. Бізге беймәлім тілде жазылған кітапты түсінбеу – таңғаларлық жайт емес. Есесіне біз өнер туындысын – ол тым жаңашыл не тым ескі болғандықтан түсінбесек, қатты таңғалып жатамыз (тіпті біршама ренжиміз де). Л. Толстой Шекспирді түсінбеген және ол сонысын мойындауға батылы жеткен. Біз мойындамаймыз, бірақ бұл оны түсінетінімізді білдіре ме? Біз балаларды түсінеміз бе? Ал өзіңді түсіну деген нені білдіреді? «Түсіну» сөзінің мағынасын анықтап, оны ғылыми терминге айналдырмайынша, бұл сұрақтардың барлығына (оларды шешуге эстетика да, педагогика да, психология да, сондай-ақ қарапайым өмірлік тәжірибе де қызығушылық танытады) жауап беру екіталай.

Сөз етілген барлық жайттарда біз қандай да бір коммуникация жүйелерімен және солар арқылы белгілі ақпаратты жеткізумен бетпе-бет келдік. Осылайша зерттеудің ортақ пәні бөлініп шығады. Біз қандай да бір тілде (эстон, ағылшын, орыс, чех не кез келген басқа тілде) сөйлесек те, не сол тілде жазсақ та, көшедегі бағдаршамдардың белгісін байқасақ та, роман оқысақ та, не кинофильм көрсек те, ғарыштан сигналдарды аңғарсақ та, не дельфиндердің тілін ұғынуға тырыссақ та – қандай да бір коммуникациялар жүйесіне қосылып, оның көмегімен берілетін ақпаратты ұғынуға ұмтыламыз. Ақпаратты алу, сақтау, жеткізу әрекеттерінсіз адам өмірі – дүниені танып-білуі де, адамзат қоғамын құруы да мүмкін болмайды. Сондықтан салыстырмалы түрде жаңа ғылым коммуникативтік жүйелерді зерттейтін семиотика – ғылымдар әлемінде өз орнын алуға құқылы әрі ол орын, бәлкім, уақыт өте келе маңызды бола түсетіні анық.

XVII ғасырдың өзінде ағылшын материалист-философы Дж. Локк семиотиканың маңызы мен көлемін (дәл осы терминді пайдалана отырып) барынша анық етіп айқындаса да, семиотика дербес пән ретінде бертінде пайда болды. Локк ғылым бөлінісі туралы сөз қозғай келе: «Келесі бөлімді «семиотика» немесе «таңбалар туралы ілім» деп атауға болады», – деп жазған екен. Оның ойынша, бұл бөлімнің міндеті – «ақыл-ой заттарды түсіну үшін немесе өз білімін басқаларға беру үшінпайдаланатын таңбалардың табиғатын зерделеу». Семиотиканың мұндай анықтамасы – осы күнге дейін ғылыми тұрғыдан көңілге қонымды анықтама.

Алайда ұзақ жылдар бойы Локктың терең идеялары жалғасын тауып өрбімеді. Семиотиканың пайда болуы үшін бірқатар дәстүрлі ғылымдарда түбегейлі төңкеріс қажет болды. Бұл ғылым осы ғасырдың елуінші жылдарында бірнеше пәннің: құрылымдық лингвистиканың, ақпарат теориясының, кибернетиканың және логиканың тоғысқан тұсында пайда болды (бұл «гибридті» шығу тегі әлі күнге дейін осы ғылым салалары өкілдерінің семиотиканың пәні мен мәнін әртүрлі түсінуіне әкеп соқты).

Әсіресе заманауи тіл білімінің рөлі өте жоғары болды. Бұл кездейсоқ жайт емес. Көптеген семиотикалық проблемалардың астарында «мен айтамын – сен түсінесің» деген сияқты қарапайым коммуникативтік жағдайды зерттеу жатқанын әлдеқашан айтқан болатынбыз. Бірақ бұлай болу үшін бізде ортақ тіл болуы қажет екені анық. Әлем халықтары сөйлейтін тілдер (оларды «табиғи тілдер» деп атайды) – ең маңызды, кең таралған және жақсы зерттелген коммуникативтік жүйе. Сол себепті құрылымдық лингвистиканың жетістіктері семиотиканың зерттеу тәсілдерін біршама айқындай түсті.

Алайда одан әріде, мейлі көше сигналдарының жүйесі болсын, мейлі Морзе әліппесі болсын, мейлі өнердің бейнелеу құралдарының құрылымы болсын – адамзат қоғамында жұмыс істейтін барлық таңбалық коммуникативтік жүйелердің көбінесе табиғи тілдер типі бойынша ұйымдасқаны байқалды. Тіл ұғымы кеңінен түсіндіріле бастады – «кино тілі», «би тілі» немесе әлеуметтік мінез-құлықтың белгілі бір түрлері туралы ерекше «тілдер» ретінде сөз етіле бастады. Әркез ақпаратты беру не сақтау туралы сөз қозғағанда сол ақпараттың тілі туралы сұрақ қоя аламыз. Осылайша, коммуникативтік жүйелердің жалпы теориясы пайда болды.

Аталмыш теорияға ақпарат теориясы елеулі үлес қосты. Бұл математикалық пән екінші дүниежүзілік соғыс кезінде мейлінше қарапайым және таза техникалық міндеттерден туындады: инженер Шеннонның (АҚШ) алдына байланыс желілерінің сенімділігін зерделеу проблемасы қойылған болатын. Шеннон сонымен бірге ақпараттың мөлшерін, мәтінді шифрлеу мен дешифрлеу жағдайларын, бұрмалану ықтималын және т.б. өлшеуге мүмкіндік беретін математикалық теорияны әзірлеп шығарды. Ақпарат теориясының негізгі ұғымдары – «байланыс арнасы», «код», «хабарлама» – бірқатар семиотикалық проблемаларды түсіндіру үшін ыңғайлы болып шықты.

Сонымен қатар ақпаратты сақтау және жеткізу мәселесі кибернетиканың да басты назарын аударды, оның үстіне «ақпарат» қандай да бір құрылымдық ұйым ретінде кеңінен түсіндіріле бастады. Осы тұрғыдан алғанда, ақпарат – білгеніміз ғана емес, сондай-ақ біле алатынымыз да болмақ: яғни әлі оқылмаған кітап, ашылмаған жұлдыз немесе әлі қосылмаған граммофон күйтабағы – мұның барлығы ақпараттың белгілі бір шамаларын білдіреді. Кибернетика ғылымының атасы Н. Винер нобайлаған әлем бейнесі – ақпаратты ұйымдастыру мен кері ұйымдастыру және бұзу («энтропия») арасындағы күрделі тайталас. Сөйтіп, ақпарат беру туралы ғылым – кибернетика үшін оның жеке проблематикасының бір бөлігі ғана. Алайда ақпарат беру бір міндетті шартты – таңбаны талап ететіні белгілі. Лингвистер де, математиктер де, логгиктер де бірдей зерделеген таңба ұғымы семиотиканың іргелі ұғымына айналды, ал семиотиканы таңбалар жүйесі туралы ғылым деп атау да кездейсоқ емес.

Ағылшын жазушысы Дж. Свифт Гулливердің Лапута аралына жасаған қиял-ғажайыпқа толы саяхатында сөздерді заттармен ауыстыруға бел байлаған әумесер ғалымдарды сипаттайды. Олар қалада әртүрлі жүктерді тиеп алып, сүйретіп жүрген, ал сөз айтудың орнына бір-біріне заттарды ұсынған екен. Қайбір кездері адамзат өз тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірін ашпағанда, яғни таңбаларды ойлап таппағанда, дәл сондай күйде болар еді. Таңбалар болмысты, құбылыстарды және заттарды алмастырады, сөйтіп, адамдарға ақпарат алмасуға мүмкіндік береді. Бәрімізге айтарлықтай таныс және кең қолданылатын таңбалардың түрі – сөз. Алайда біз басқа да таңба алмастырғыштарды кеңінен пайдаланамыз. Мәселен, К. Маркс көрсеткендей, ақша қоғамда зат өндірісіне жұмсалған қажетті еңбек құнының таңбасы деп пайымдаймыз. Белсенділігі ерекше таңбалар әлеуметтік тәжірибені жинақтайды: ордендер мен атақтар, елтаңбалар мен салт-жоралар, ақша мен әдет-ғұрыптар – мұның барлығы адами ұжымды ұйымдастырудың алуан түрлі қағидаттарын білдіретін таңбалар. Бірақ таңбаларды адамдардың рухани тәжірибесін жинақтайтын жүйелер де пайдаланады. Өнер туындылары ақпарат жинауға және жеткізуге қызмет ететін шынайы әлемнің бейнелерінсомдайды, бұл бейнелер де – таңбалар.

Таңбалар көптеген қызықты қасиеттерге ие. Мысалы, тасты орнынан қозғалту үшін белгілі бір күш-жігер жұмсау қажет, әрі энергияны сақтау заңы бойынша алынатын әсер жұмсалған күш-жігерге тең болады. Енді зауыт гудогын елестетіп көрейік. Оны іске қосуға жұмсалатын энергияны, еш жағдайда, оның әрекетінің салдарымен салыстыруға келмейді: ол қуатты машинаны тоқтатады, жұмыс істеп тұрған көпшілікті қозғалысқа келтіреді. Таңбалар түрлі қуатпен әсер ету қабілетіне ие. Сөздің күші де осыған негізделген. Сөз тудыратын әрекетті оны айтуға кеткен энергиямен салыстыруға келмейді.

Таңбаларды зерделеу: сөйлеу кемшіліктерін емдеу мәселелері мен зағип жандарды ұжым өміріне бейімдеудің барынша тиімді тәсілдерінен бастап машиналық аудармаға дейінгі, автоматтық жүйелерді басқару мен ғарыштық қарым-қатынас әдістерін зерттеуге дейінгі кең практикалық қолданыстар мүмкіндіктеріне жол ашады.

Өнерді таңбалық жүйе ретінде зерделеу ерекше сала болып есептеледі. Өнердің әлеуметтік белсенділігі бәрімізге белгілі. Суретшілер немесе жазушылар қолданатын таңбалар көптеген айрықша құнды қоғамдық қасиеттерге ие. Өнер өзіне қоғамдық маңызы бар ақпаратты қалай жинақтайтынын зерделеу қызық міндет. Бұл ретте ашылған теориялық перспективалар туралы айтпағанда, өнер семиотикасы жөніндегі зерттеулерді іс жүзінде қолданудың әзірге болар-болмас кейбір мүмкіндіктерін ашып көрсетпекпін. Көркем туындылар бізді эстетикалық әсерінің күшімен еліктіріп әкетеді. Дегенмен оларға әдеттегіден өзгеше тұрғыдан да қарауға болады: өнер туындылары ақпаратты сақтаудың және жеткізудің айтарлықтай үнемді, сыйымды, тиімді тәсілдері болып саналады. Олардың кейбір өте құнды қасиеттері бірегей болмысқа ие, олар әлі күнге дейін адам баласы жасаған басқа да ақпарат жинақтауыштар мен таратқыштарда кездеспейді. Ал бізге көркем мәтіннің құрылымдық құпиялары белгілі болса, оларды қазіргі ғылымның көкейтесті проблемаларының бірі – ақпаратты тығыздау мәселесін шешу үшін пайдалана алар едік. Бұл, әрине, суреткерлердің өнер үшін жаңа жолдарды іздеп табу мүмкіндіктерін шектемес еді – мәселен, механика заңдарын білу конструкторларға тың идеялар мен жаңа қолданыстар іздеуде шектеу жасамайды. Қазірдің өзінде биологиялық әлемнің құрылымдық формаларын адам баласы жасайтын тетіктерде пайдалану мақсатында зерттейтін ғылым – бионика бар. Көркем құрылымдардың заңдарын, олардың кейбір қасиеттерін ақпаратты тасымалдау және сақтау жүйелеріне «егу» үшін зерттейтін «артистика» ғылымы күндердің күнінде пайда болар ма екен?

Десек те, семиотикада әзірге осы қиял-ғажайып болжамдардан басқа, ғылыми қызығушылық тудыратын, көптеген өзекті міндеттер бар. Семиотика – жас ғылым, болашақтың ғылымы. Оны алда әлі сан түрлі жаңалықтар күтіп тұрғаны сөзсіз.