Қатысушы:Машжанова Аружан/зертхана

Түлкібас ауданы этимологиясы

Түлкібас атауының шығу төркіні мен тарихи сыры қазіргі уақытқа дейін толық ашылмаған, әрі жұртшылықтың оған байланысты пікірлері де алуан түрлі. Алайда, санаулы зерттеулерге сүйенетін болсақ, бұл отаршылдық топонимнің негіз атауы Түркібасы (кейбір деректерде Түрікбасы) ауданы екені анық [1]. Оңтүстік Қазақстан облысындағы бұл ауданның аталуына, оның шығу тарихына қатысты бірқатар тұжырымдар бар. Сынаптай сырғыған уақытта дыбыстық өзгерістерге ұшыраған бұл мекен халық арасында Түлкібас деп аталып кеткен, оған қазақ тілінде «р» мен «л» дыбыстарының буындық ұқсастығына байланысты бір-бірінің орындарын жиі басуы себеп болды. Мысалы, «қаперімде» сөзі «қапелімде», «мұсылман» сөзі «мұсырман» сөзіне айналғандай «Түркібас» атауы да «Түлкібас» атауына ауысып, дыбыстардың өзара өзгеріске ұшырағанын байқаймыз. “Түркі-басы” екінегізді атауын көне заманның көлбеуінде Қазақстан аймағын VI-XIII ғасырда мекендеген түркі тайпаларына байланысты этнотопнимдер қатарына жатқызамыз [2]. Ауданның осылай аталу уәжін Махмутхан-шейх бабаның “түрік халқының басына барып жатамын” деген сөздерімен де байланыстыруға болады. Атаудың тура мағынасына үңілсек те, түлкі басының орнына ежелгі заманның түркі тайпалары көз алдыңа елестейді. Әдебиет әлемінің шексіз айдынында еңбек еткен жазушы, әрі Түлкібас ауданының тумасы Мархабат Байғұт та осы пікірді ұстанады. Жергілікті халықтың аузында болса, ауданда жайлаған түлкілер жайлы әңгімелер, аңыздар, не ертегілер де тарамаған. Тіпті, шығыстанушы В.В. Бартольд өзінің 1893 жыл­ы жарыққа шыққан “Орта Азия сапарының есебінде” Түркібас атауының жергілікті халық аузында Түлкібасыға айналуы жайлы тұжырымын ұсынады [3]. Ауданның Түркібасы болып аталуында қырғыз халқының дәстүрлі “Манас” эпосы да дәлел ретінде қарастырылады, себебі бұл дастанда қырғыз халқының түркі және қытай халықтарымен өзара әрекеттесуі баяндалады [4]. Бұл дастанда Түркібасы атауы жайлы ақиқатты мына жолдардың өзі меңзеп тұрғандай сезіледі: « Қазақ, қырғыз бірікті, Қытайлардың соры екен. Алты жүз мың қол болып, Арада Қытай қамалып, Бұрынғы аты Жылан су, Түрікоғлы түмен барғаны. Бас қосты бәрі түрік деп, Жыланды аты жоғалып, Түркібас атқы қалғаны. Түркібас аты өшіпті, Қазіргі ақыр заманда, Түлкібас атқа көшіпті» [3]. Осы жолдардың мұра ретінде бекер қалмағанын және осы сөздердің астарындағы мағынаны түсінген бойда, Түлкібас ауданының шынайы атауы Түркібасы деген тұжырыммен келіспеуге болмас. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 қарашадағы № 782 қаулысына сәйкес, Түлкібас ауданының тарихи Түркібасы атауын қайтару жайлы жобасы қарастырылуда [5].

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1. Д. Қыдырәлі (2018). Түлкібас атауы қайдан шыққан. Оңтүстік Қазақстан ақпараттық порталы. https://okg.kz/post?id=12360&slug=tulkibas-atauy-qaidan-shyqqan 2. Уикипедия ашық энциклопедиясы (2021). Түркістан облысы https://kk.wikipedia.org/wiki/Түркістан_облысы 3.Егемен Қазақстан газеті (2017). Түгел түркі ту тіккен - Түлкібасы https://pdf.egemen.kz/pdfs/2017/10/13.10.2017-web.pdf 4.Ескеева М., Аманжолова Д. (2012). Түркологиялық жинақ https://e-history.kz/upload/iblock/9ed/9ed3b8f377e2bc46c491cc69992b43d7.pdf 5.Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі (2018). "Түркістан облысының Түлкібас ауданын қайта атау туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1800000782