Қатысушы:Aslan1908/Есболай батыр

Есболай Айтболатұлы (1660-1765) — би, батыр, мемлекеттік қайраткер. Алшын тайпасының Байұлы рулар бірлестігінің Беріш руынан шыққан.

Жалпы ақпарат

Жоңғар шапқыншылығы, Ақтабан шұбырынды кезінде өмір сүрген. Адайдан шыққан дүлділ ақын Абыл Есболай атамыздың шөбересі Құлбарақ батырға арнаған жырында

«Арғы атаң ер Есболай Итемгеннен»

-деп Құлбарақтың тегін мадақтаса,Мұрат Мөңкеұлынан:

«Беріштен шыққан Есболай,

билік пенен байлыққа,

бермеген екен дестені-ай.

Дүние шіркін не дейсің,

оданда өтті көшпелі-ай»

- деген жолдарды кездестіреміз. Есболай батыр қазақ жерін қалмақтардан азат етуге қатысқан. Бектұр Төлеуғалиев «Жұлдыз» журналының 2005 жылғы 5 нөміріндегі «Бас сардар» деген романында,сол кездегі жағдайларды былай көрсетеді:

"Әбілхайыр ханның қол астында аузымен  құс тістеген Орта Жүздегі Қанжығалы Бөгенбай,Қаракерей Қабанбай,Шақшақ Жәнібек,Бәсентиін Малайсары,Ұлы Жүзде Саурық,Райымбек,Кіші Жүзде Табын Бөкенбай,Тама Есет,Байбақты Шолан,Беріш Есболай,Итемген,Адай Ақпан,Шотан,Сатыбай,Атағозы,Есекмерген, Әлім Кикібай,Жаулыбай,Керейіт Тайлан сияқты көкжал батырлар болды.1712 ,1713 жылдары жоңғарлармен ұрыста адай жасақтарымен бірге қатысқан Сатыбай,Атағозы,Есболай сияқты батырлардың қалмақтармен соғыста қимылдары ерекше болды."

Айтболатұлы Есболай әділ би,аты елге танымал батыры ғана емес,мыңдаған жылқы айдаған бай болған көрінеді. Кем-кетік, жарлы-жақыбайларға жәрдемін тигізіп,көмегін аямаған. Құлсары-Мақат аралығында «Есболай-Ақкөл» деген жерді қоныстанған. Индер жақтағы Нарғозы деген құдық та, маңындағы жайлым да оның иелігінде болыпты. Мұрат ақын «Сарыарқа» толғауында «Нарқозы құдық еді Есболайдың. Отырған күнін көріп жарлы-байдың. Жылқыны тұзбұлаққа айдап тастап,Суы еді жалдандырған құлын-тайдың»-деп жырлайды. Бұған қарағанда,ол иелеген жер-су,жайлым оның атымен аталса да,айналасындағы ағайындар,алыс-жақын туыстар,байдың ығын паналап жүргендердің бәрі де Есболайдың қамқорлығында болғаны аңғарылады. Бұл ауылдың Арал теңізі жағында, Борсық құмында үш жыл қыстап,жайлағаны да бар.Борсық құмына қыстап, 1749 жылы жұттан аман шыққан он мың жылқысы бар Есболай осы өңірдегілердің көбіне көмегін тигізіп отырған.

«Тоғыз жыл Есболайға қоңсы қонған,

Жалмырза енші алыпты Есболайдан.

Батасы Есболайдың қабыл болып,

бай болған Есенгелді жұрттан асқан»

-деп Мұрат ақын көрсеткендей,Есболай батырлығымен жерін,елін қорғаса,қара халықты қамқорлаған әділ,әрі мырза адам ретінде танылған. 1695 жылдары Қарабаудан,Маңғыстауға қоныс аударған. Бозашы түбегідегі Ақорпа құдығы, Керелді, Байтақ, Жиделі, Өжен, Қызықты, Елпілдекті, Теміртапқан, Құртты деген жерлер, Есболайдың қоныс жерлері болған. Маңғыстауға қоныстанған мезгілде өмірге келген бесінші баласын Қоныс деп атаған. Қазір Есболай - Қоныс тұқымдары түгелдей Маңғыстау өңірінде тұрады. Маңғыстауға келгенін, Мұрат ақын былай дейді:

Екі адам қарай шыққан ауылынан,

Кеңесіп Әлімұлы, Байұлынан.

Көзіммен көргенім жоқ ешбіреуін,

Естимін бұрынғының дабылынан.

Есболай,Кете Әжібай қарай келген,

Қасына батыр Жары Шотан ерген.

Әжібай Сарыарқаны қыстап қалып,

Керелді Есболай би иеленген...

1749 жыл жұт немесе малға қиын жылы болуы мүмкін,оған себеп Орынбор губернаторы И.Неплюевтың Патшаның шет ел істерінің Коллегиясына 1749 жылдың 8 ақпанында жіберген жеткізу құжатынан сезуге болады.

«А потом по отпуске онаго ие присланных сюда тогда от войска яицкаго татарских писем усмотрено здесь одно, присланное на имя яицкого войска атамана и стоящих на фарпостах людей от киргиских старшин Аджибай-бия, Алтая-батыря и Арала-мурзы, которым они також-де, как и Исет-тархан, показуя, что от жестокости нынешней зимы и от великих снегов скоту их на той стороне Яика удобнаго места нет, и изъявляя (надежду свою в неоставлении их на высочайшую е. и. в. милость и чиненное им со здешней стороны обнадеживание, прилежно просили о пропуске их для содержания того их скота поблизости их казацких караулов в удобное место на сю сторону. Сверх же того, и бывшего Абулхаир-хана сын Нурали-салтан чрез нарочно присланного от себя еще в бытность здесь брегадира Тевкелева ко мне писал с прозьбою, чтоб оных кочующих близ Яика Семиродскаго роду ведомства Исет-тархана и Ишбулай-бия киргисцов не оставить, объявляя, что они так блиско кочевать расположились для всякаго народнаго благополучия и спокойства. А после того, а имянно 31 числа того ж генваря, от войска яицкого получено здесь доношение коим они по репорту обретающагося на фарпостах походнаго атамана Миронова объявили, что киргисцы ведомства Исет-тархана и алчинския, кочующия на степной стороне как подле Яика в лугах, так и при речках Эмбе и Каракуле, скотския свои табуны чрез Яик на внутреннюю сторону уже перегнали в таком множестве, что сверху от Харкина вниз до Сорочинского фарпосту у каждого фарпоста многия тысячи имеются, и хотя-де оные на их сторону много перегоняемы были, токмо-де они ночью паки на сю сторону перегоняют, в чем-де уже и силы ево, Миронова, не стало и у казаков-де от тех перегонов лошади в великую худобу и изнурение пришли, только-де многих киргисцов у табунов ловил и иных под караул сажал, а других и сек, чтоб на свою сторону табуны перегоняли, но они-де против ево никакой противности не чинят и, покиня табуны, убегают прочь чего-де для он, Миронов, ездил к Иеет-тархану и к Ижбулат-бию и к [441] протчим их старшинам, но и они-де сказали, что противностей никаких чинить не будут и что-де хотите, то-де с нами и чините, объявляя, что скот их на степной стороне без корму весь помирает, ибо-де в минувшем лете по степным речкам Улу и Каракулу трава вся выгорела, а протчая саранчею поедена, снег же-де выпал превеликой, а в лугах-де корм скотом их весь уже вытравлен....» 

Казак- орыстардың Жайықтан қазақтың малдарын өткізбеуге тиым салынуы, тек қана арнайы белгіленген жерде,белгіленген уақыт ішінде малдың өткізілуі,тарихтағы деректі материалдан белгілі.Казак- орыстардың тәртібіне бағынбастан Есет- тархан мен Есболай- би мыңдаған жылқылары мен қоса малдарын Жайықтың арғы бетіндегі жайлысқа өткізгені туралы осы Иван Неплюевтің жеткізу құжатынан және атаман Мироновтың жасақтарымен бірге тәртіпке шақыра алмай,шаршағаны көрініп тұр.Осындай қыруар малдың күндіз- түні Жайықтан өтіп жатқанына шыдай алмаған атаман Миронов Есет тархан мен Есболай биге барады:

«...чего - де для он, Миронов,ездил к Исет - тархану и к Ишбулат - бию и к прочим их старшинам, они-де сказали , что противностей никаких чинить не  будут и что-де хотите , то-де с нами чините объявляя , что скот их на степной стороне без корму весь помирает, ибо-де в минувшем  лете по степным речкам Улу (Ойл) и Каракулу (Қаракөл) трава вся выгорела, а прочая саранчею поедана ...» 

- деп, Иван Неплюев және хатшысы Иван Коптяжев 1749 г. жылы,8 ақпанда қол қойып патшаның шет ел істер Коллегиясына жеткізу құжат жібереді. Бұл материал АВПР,ф.122, 1749 г. д. 4 лл 22-24 об, N171 болып тіркелген құжаттан алынған.

Шежіре

Кіші жүз -> Байұлы -> Беріш -> Байсейіт -> Тілес -> Қаратоқай -> Андағұл -> Айтболатұлы

Зираты

Есболай бидің зираты Атырау облысы, Жылыой ауданы, Бекбеке теміржол разъезінің тұсында орналасқан.

Балалары

Есболай бидің бес баласы болған - Итемген, Көтен, Күшік, Мәймен, Қоныс.