Қатысушы:Bakyt 54/Қырғын текше

    1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыста патшалық Россия үлкен шығынға батты. Соғыс ауыртпашылығын көтерген қара халықтан майдан тылына, қара жұмысқа қазақтардан әскер алу жөнінде патшаның июнь жарлығы шықты. Бұл жарлық тыныш жатқан Албан елін де дүрліктірді. Жер-жерде қара жұмысқа адам бермеу жөнінде толқулар туындап, тау халқы да бас көтерді. Алматы, Жаркент уездеріне қарайтын Албан болыстарының барлығы дерлік атқа қонды. Қолдарына қару алып, патша әскерлеріне қарсы шықты. “Бала өлгенше-шал өлсін” деген көтеріліс басшыларының бірі Жәменкенің сөзі елге ұран боп тарады. 
    Осы көтерілісті басу үшін Патша үкіметі Албан елдеріне жазалаушы отряд жіберді. Қарқара жәрмеңкесіндегі көтерілісті аямай жаншып, басқан жазалаушы отряд осы көтеріліске үн қосқан Қырғыз ағайындарды Қараколда басып, жазалады. Қайта қазақ жеріне бару үшін Қыргыздың даткасы Тілекмет баласы Шәкіні тау ішіндегі жолды көрсету үшін жол басшы қылып алды. Осы кезде Албан руынан тараған Мәуке атамыздың балалары жазалаушы отрядтың Қарақолдан шығатынын Жаңғырық жартасты жақын жолды білетін Шәкі бастап келе жатқанын естіді. Жаңғырықтағы жартасты жабу үшін және жазалаушы отряд келгенін хабарлау үшін адамдарға басшы етіп Шыныбекті жібереді. Ол барып жартасты қарағай жығып бекітеді, түнімен сол жерде болады. Таңертең солдаттарды бақылау үшін қарағайдын басына шығып отырады. Солдаттар Жаңғырыққа келіп, жығылған қарағайларды балтамен шауып, арамен кесіп,жол ашады, тазалайды. Қарағайдың басындағы бұтағына жасырынып отырған адамды солдаттардың ертіп жүрген иттері сезіп,қарағайдын басына қарап үреді. Солдаттар қарағай басындағы адамға оқ атады. Оқ қуыс кеудеден тиіп, Шыныбек қарағайдың басынан ұшып, құзға құлап кетеді. Жаңғырық шатқалынан өткен солдаттар алдарынан кездескен адамдарды атқанын атып, қылышпен шауып өлтіреді. Қара ешкінің текшесінде отырған бейбіт отырған ауыл адамдарын атады, қылышпен шауып, түгел қырады. Баласын емізіп отырған Меруерт ана мылтықтың даусын естісімен баласы Смағұлды қазанның астына жасып үлгереді. Осы кезде жазалаушы отрядтың солдаттары үйге кіріп келіп, Меруертті басынан шауып өлтіреді. Төменгі ауылдан Манақ қария атпен шауып келіп, ойраны шыққан ауылдың үстінен түседі. Жазалаушы солдаттар Манақ қарияны да атып өлтіреді. Қашқандары қарағайдың ішіне кіріп кетеді. Жазалаушы отряд бос қалған қазақ үйлердің ішін тінтіп, іске жарайтын заттарды алады, бос үйлерді өртейді.Жазалаушы отряд кеткеннен кейін тау, қарағайдын арасында тығылған ауыл адамадары және басқа ауылға қыдырып кеткендер мылтыктың дауысы тоқтап, солдаттар кеткеніне көздері жеткеннен кейін ауылға келеді. Өртенген үйлердің орнында күл ғана қалған. Атылып, қылышпен шабылған шал-кемпір мен атқа мінер азаматтар, қыз-келіншектер, бала-шаға өлігін көріп, жылаған, улап- шулаған адамдардың даусы тау ішін жаңғыртады. Өртенген үй арасынан әлсіз жас балананын жылаған даусы естіледі. Әрі-бері іздеп таба алмайды. Бір кезде Мажби өзінің отау үйінің қасында төңкерулі жатқан қазанды көтергенде астында шала-жансар жатқан баланы тауып алады, Балаға тамақ беріп,әлдендіреді. Қаза тапқан адамдарды өртенген ауылдан шеткері жерге жерлейді. Ауылда болған 55-60 адамдарды қатар-қатар жатқызып, үстеріне киіз жабады. Үй ағаштарымен жауып, беттерін жасырады. Сол қырғынға ұшыраған ауыл адамдарының біршамасының есімдері ұмыт болды. Ел аузында қалған азаматтардың есімін көпшілікке жариялап отырмыз. 1916 жылы 20 тамызда Саты ауылы Қара ешкі текшесінде (Кейін «Қырғын текше» аталған) ақ патша әскерінің жазалаушы отряды қолынан құрбан болғандар тізімі:

Мәукеұлы Нәрке

Қаткелдіұлы Малабек

Еділұлы Манақ

Сырдақұлы Омар

Сырдақұлы Ноғай

Шанақұлы Сатылған

Шанақұлы Төлбай

Күреңкейұлы Молдабай

Күреңкейұлы Тілеубай

Күреңкейұлы Сүттібай

Сатылғанұлы Сарт

Сатылғанұлы Байбасша

Сатайұлы Құтымбай

Құтымбайдың әйелі Сатай келіні (аты-жөні белгісіз)

Құтымбайдың ұлы (аты-жөні белгісіз)

Құтымбайдың қызы (аты-жөні белгісіз)

Сатайдың әйелі Кебеш Шанақ келіні

Дәйкеұлы Қожахан

Молдашқызы Айкен Шанақ келіні

Шалқызы Меруерт Сатылған келіні

Құтымбайдың әйелі Сатай келіні (аты-жөні белгісіз)

    Осы адамдар жерленген Қара ешкінің текшесі қырғыннан кейін ҚЫРҒЫН ТЕКШЕ деп аталды.
    Нүсіпов Ерғали ағамыздың кітабында қырғыннан аман қалған Смағұл 1930 жылдары байдың баласы деп ұсталатын болғаннан кейін әйелін тастап Кытайға өтіп кетеді. Қырғын текшеге 1964 жылы Таушелек орман шаруашылығы қарағай көшеттерін отырғызған кезде адамдардың сүйегі және қазақ үйдің киіздерінің шірінділері шыққан. Қазіргі уақытта қарағай калың өсіп, адамдар жерленген жерлері білінбей кеткен. Смағұл Қытайға барғаннан кейін қайта үйленіп, 5 балалы болып, 1959 жылы Отанына оралды. Көлбастау колхозының Саты фермасында еңбек етіп, зейнеткерлікке шықты. 10 бала тәрбиелеп өсірген шешеміз Зылиха батыр ана деген төс белгісімен марапатталды. 2016 жылы 100 жасаған шешеміз өмірден озды. Қазіргі таңда балалары Бейсенбай Астана қаласында тұрады, Қазақстанға еңбек сіңірген құрылысшы. Ләтипа атты кызы 7 бала тәрбиелеп отырған батыр ана. Жолдасы Сыбанбаев Әріп ауданға, облысқа танымал азамат, Райымбек ауданының Құрметті азаматы. Барлығы жарлық тыныш жатқан Албан елін де дүрліктірді. Жер-жерде қара жұмысқа адам бермеу жөнінде толқулар туындап, тау халқы да бас көтерді. Алматы, Жаркент уездеріне қарайтын Албан болыстарының барлығы дерлік атқа қонды. Қолдарына қару алып, жоғары білімді.
    2004 жылы Саты ауылында Мәуке атамызға ескетркіш тас орнатылды. Қырғыннан аман қалған үрім бұтақтары қазіргі уақытта Саты ауылындағы зиратта жерленген.Қырғын текшеге барып, сол жерде қайтыс болғандардың немере-шөберелері, туажаттары ас берді. Марқұмдарға арналып құран бағышталды.

Бақыт АРЫНОВ, Саты ауылы, Райымбек ауданы