Қатысушы:Bekan88/Нұрабұлла жырау

Нұрабұлла Қаражанұлы (1862-1927) 19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында өмір сүрген ең атақты жырау. Есемұрат жыраудың әкесі. Нұрабулла жарау 1862 жылы Қарақалпақстанның Тахтакөпір ауданы мен Шымбай ауданы аралығындағы Есім өзенінің бойындағы Нәуір деген жерде дүниеге келген. Әкесі Қаражан етікші болған. Нұрабұлла жырау “Қоблан” дастанынын қарақалпақ жырауларының ішінде ең толық айтатын жырау болған. “Қоблан” дастанының классикалық нұсқасының қалыптасып, дамуында Нұрабұлла жыраудың рөлі ерекше. «Шаряр» дастанының қазіргі және бұрын жазылған нұсқаларының барлығы Нұрабұлла жырау есімімен байланысты.

Қарақалпақтардағы ең жақсы жыраулықтың белгісі өткен дәуірді еске түсіргенде қарттардың айтуы бойынша Нұрабұлла есімімен байланысты болған. Нұрабұлласыз үлкен тойлар өтпей, қыз ұзатылмаған кездері де болған, ол тойларда қызмет етіп, халықтың шынайы сүйіспеншілігіне ие болған.

Өмірбаяны

Нұрабұлланың әкесі Қаражан етікші болып күн көретін. Қаражан мен оның ата-бабаларында жыраулық белгі жоқ. Қаражанның әулеті Ақшаңлық, Қазан кеткен, Саятта тұрады. Бұл жерлердің барлығы Қоңырат ауданының солтүстігінде, қазіргі Қоңыраттан алыс емес жерде. Жас Нұрабұлла кішкентай кезінде лақ баққан. Айта кету керек, қарақалпақ шаруаларының барлығы дерлік жас кезінде қой, ірі қара мал өсірген. Бұл құбылыс тек қарақалпақтарда ғана емес, бүкіл Азия, тіпті Еуропа халықтарының поэзия тарихында да кездескенінің дәлелі. Жырау бақсылардың өміріндегі мұндай эпизодтың себептері әлі күнге дейін нақты түсіндірілмеген. Нұрабулла лақ бағып жүріп халық әндерін жатқа айтып, шырқайды. Ол жас кезінде Ханназар қобызшының күйін тыңдап, кейде бірдеңе үйрену үшін сол кісінің қобызын алатын. Бірте-бірте балалық шақтағы сөзімен ілесіп жүрген Нұрабұлла ауылдың көзіне түседі. Нұраболланың әуезді үні кішігірім тойларда, отырыстарда жаңғырады. Нұрабұлла әнші бала аталып, оның музыкаға, поэзияға деген қызығушылығы арта түсті.

Зерттеу

Филология ғылымдарының докторы, профессор Қабыл Мақсетов ғылыми еңбектерінде Нұрабұлла жыраудың өмірбаяны мен шығармашылығын зерттейді. Профессор Қабыл Мақсетов зерттеу барысы туралы былай дейді: "Нұрабұлланың өмірбаяны мен жыраушылық қызметі туралы барлық дерлік материалдарды үлкен ұлы әрі шәкірті Есемұрат жыраудың аузынан жазып алдық. Сондықтан ол кісіні көрген және естіген адамдардың еске түсірулерімен бұлар толықтырылды."

Нұрабулланың атын атау, оның репертуарына қарай белгілі бір мектепке енгізу ең алдымен Нәжим Дәуқараевтің шығармаларында кездеседі. Н.Дәўқараев қарақалпақ жырауларын екі мектепке бөліп, бірінші мектепті Жиен жырау атымен атап, Айтуар, Қабыл, Қалмұрат, Жийемурат, Құрбанбай, ал екінші мектепті Соппаслы Сыпыра жырау атымен көрсетеді. Бұл мектепте Тұрымбет жырау, Байнияз жырау, Нұрабұлла жырау, Ерполат жырау, Есемұрат жырау, Өгіз жырау, Қыяс жырау т.б.

Көптеген фольклорлық материалдарда Нұраб9лланың есімі жырау ретінде аталса да, оның өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер 1960 жылдардың басына дейін баспасөзде жарияланған жоқ. Жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы алғашқы мақала 1960 жылы Нөкісте жарық көрген Есемұрат жыраудан жазып алынған “Алпамыс” дастанының соңында берілген.

Шығармашылық және жыраушылық қызметі

Нұрабұлланың жыраушылық қызметі басталады, Қоңырат ауданы, Қараөзек, Тахтакөпір, Шымбай, Хожелі, Хорезм және Түрікменстанның кейбір аудандарында өнер көрсетеді. Нұрабұлла өз заманының ұлы жырауы болған. Үлкен жиында, тойларда сол кездегі үлкен бақсы Сүйеумен (түрікменнің танымал бақсысы), Қарасаймен (қазақтың танымал жыршысы) бірге үлкен шығармашылық қарым-қатынаста болды және үлкен тойларда өнер көрсеткен. Нұрабұлланың репертуарында “Қоблан”, “Алпамыс”, “Шаряр”, “Едіге”, “Шора” дастандары бар. Нұрабұлла жырау жоғарыдағы дастандарды толық әрі көркем орындау жағынан басқа қарақалпақ жырауларынан ерекшеленді.

Шәкірттері

Жырау өз өмірінде бірнеше шәкірт тәрбиеледі. Солардың ішінде ұлы Есемұратты, Құламетті, Әбдірасулды, Құрбанбай жырауды ерекше атап өтуге болады. Құрбанбай Тәжібаев Нұрабұлла жыраудың үздік шәкірттерінің бірі болып саналады.

Дастандар мен репертуар

Жыраудың репертуарында көптеген термелер мен әндер болды: “Шаңкөт”, “Тұменбай”, “Ырза”, “Палека”, “Дауылбай” , сыяқты күйлер және “Бір дегенде не жаман”, “Жиырма бес” сияқты термелер болған. Осы ретте Нұрабұлла жырау өткен дәуірдегі қарақалпақ ақындарының, сонымен қатар, Мақтымқұлының насихат жырларын қобыз күйіне қосты.

Нұрабұлланың ең сүйікті дастандарының бірі – “Алпамыс”. Ол өзі өмір сүрген Қоңырат елінің дастаны ретінде «Алпамысты» толық әрі әдемі орындап, мақтанышпен жырлады. Дастанда Алпамысты Қоңырат-Байсын елінің батыры деп атайды. Сондай-ақ қоңыратлылар үшін бөлек қуаныш орын алған. Әлемге тараған елінің даңқын жырлаудан артық не бар? Нұрабұлла “Алпамысты” шын жүректен жырлағаны сонша, Қоңыраттың әйелдері “Алпамыс қиналған жерде Мырзаға не болды”, ал қуанған кезде “Жігіт болсаң, Мырзадай бол” деп мақтанатын. Алпамыстың атын айтпай “Мырзаға” дейтін Қоңырат елінің келіндері көп болған. Нұрабұлланың “Алпамыс” дастанында қарақалпақ халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, үйлену тойын, қыз алысуын, жекпе-жегін өзі өмір сүрген кезеңдегі суреттермен ұштастырып суреттей білу қабілеті болған. Сондықтан да ол дастандағы шындықты өмірдегі шындықтан бөліп айыра алмаған, деп еске алады ұлы Есемұрат жырау.