Қауыншы мәдениеті

Қауыншы мәдениеті - Ташкент өңірі мен оған көршілес Сыр алқаптарын мекендеген тайпалардың көне мәдениеті (б.з.б. 1 ғ. — б.з. 7 ғ.), Қауыншы, Ақтөбе-1,-2, Шәушіқұмтөбе, Мингурюк, Әлімбайтепе, Кугайтепе, Чаштепе, Ақтепе, Шұралысай және т.б. қалалары мен қоныстары, Шәушіқұм, Жамантоғай, Төребай-тұмсық, Тайтөбе, Пәскент, Тұябугуз, Бешбай, Ахангеран сияқты зираттары белгілі.

19 ғ. соңы — 20 ғасырдың басында зираттары қазыла бастады (Н.А.Остроумова, М.Е.Массон). Мәдениеттің толығынан ашылуына 1930 ж. Г.В.Григорьевтің қалалардан алған тың деректері негіз болды. Алғаш 1933 ж. зерттелген. Қауыншы қаласы Ташкенттен 17 км жердегі Күркілдек арығы бойында, осы күнгі Қауыншы қалсының ортасындағы төбе. Қалындығы 6,5 м қабырғамен қоршалған каланың үйлері шикі кірпіштен қаланғаны, мәдени қабаттың 6 м болғаны анықталды. Басқа ескерткіштерін А.Г.Максимова, Г.И.Пацевич, Т.Н.Сенигова, Л.М.Левина, М.С.Мерщиев, А.И.Тереножкин, М.Э.Воронец, т.б. зерттеді. Шардара алқабында, Сырдың оң жағасында орналасқан Ақтөбе-2 қаласы үш жағынан топырақ жалмен, өзен жағынан пахса қабырғамен коршалған. Жалпы қаланың аумағы 325x115 м. Ортада биіктігі 20 м дөңгелек төбе бар. Қала үйлері төбе үстінде және оны айнала қоршай салынған. Төртбұрышты, аумағы 28x18,5 м сарайға жүргізілген қазба жұмыстар оның айшық үлгісімен орналасқан 5 бөлмеден, кіре берістегі құрылыстардан және ғимараттың шығыс, батыс жағын айнала өтетін дәлізден тұратынын көрсетті. Ортада салынған шаршы пішіндес қонақ қабылдайтын жай (3,6x3,6 м) ішінен құдык пен камин пеш табылды. Төртбұрышты, шаршы пішіндес шикі кірпіштен қаланған сарайдың кезінде салтанатты ғимарат болғанын көптеп табылған сәнді қыш ыдыс, қару түрлері, әшекей бұйымдар дәлелдейді. Қаланың оңтүстігін ала аумағы 75x90 м үлкен цитадель орналасқан. Шәушіқұмтөбе қаласына шаршы пішіндес жоба тән (250x250 м). Төбенің биіктігі 4—5 м, құрылыстар цитадель және кала үйлері болып екіге бөлінеді. Қауыншының айнала сырты да, цитадельдің өзі де қабырғамен коршалған. Ерте сатының саны мен орта сатының бас кезінен бастап ғұн ықпалдары күшейеді. Ақтөбе-2 қаласы сарайының ашылған бөлмелерінің бірінен ғұн жауынгерінің мүрдесі табылды. Ғұн сарбазы ағаштан торкөз үлгісімен жасалған табытта жерленген.