Қимақтардан қазақтарға дейін (VІІІ ғ. ортасы – ХVІІІ ғ. бірінші жартысы).(Павлодар облысында)

Қимақтардан қазақтарға дейін (VІІІ ғ. ортасы – ХVІІІ ғ. бірінші жартысы).

Қазіргі Павлодар облысының аумағы ежелден қоныс болған. VІІІ ғасырдың ортасында саяси сахнаға негізгі бөлігі Ертіс бассейнінде топтасқан түркі тілдес қимақтар тайпасының шыққанын атап өтейік. Шығыс тарихшысы Гардизи қимақ тайпалық одағының жеті тайпадан – ими (эймур), имак, татар, байандур, қыпшақ, ланиказ, аджладтан құралғанын айтады. Осы этносаяси бірлестіктің билеушісі «байгу» немесе «ягбу» атағынан ие болған.

ІХ ғасырдың бірінші жартысының өзінде қимақ тайпалары Қазақстанның солтүстік аумағының көп бөлігін алған. Қимақ қағанаты көшпелі түркілердің дәстүрі бойынша ұлыстық-тайпалық құрылымды ұстанды. Қимақтар елін Хакан мен оның 12 ұлыстағы 11 наместнигі (жергілікті басқарушы) басқарды. Шығыс авторларының бірі Әбу Дулаф қағанатта өз жазбасының болғанына куәлік етеді. Негізгі шаруашылығы – көшпелі мал өсіру, аздап егін шаруашылығымен айналысты. Қолөнер өндірісі, металл өндіріп, балқыту біршама дамыды.

Әл-Ыдырыстың мәліметі бойынша, Қимақ қағанатының астанасы – Қимақия қаласы Ертісте болған. Көне деректерге қарағанда. Қимақия – темір қақпалы қабырғамен қоршалған үлкен сауда қаласы. Араб саяхатшысы Тамим ибн Бахрдың (ІХ ғ.) айтуынша Қимақиядан Таразға дейін 80, ал Жетісудағы Алакөл көлінен 24 күндік жер. Қимақтар мен кейінгі қазақстардың діни сенісі бірдей дерлік, Қазақстан аумағында этникалық сабақтастыққа дәлел бола алады. Қимақтар Тәңірге және ата-бабалар аруағына табынған. ХІ ғасырдың отыз жылында қимақтар әлсіреп, оның орнына туыстығы қыпшақтар келеді. ХІ-ХІІІ ғасырларда Павлодар облысының аумағы қуатты Қыпшақ мемлекеті – «Дешті Қыпшақ»-тың бір бөлігі болды.

Қыпшақтарды византиліктер – куман, орыстар-половцы, венгрлер-куман, кун, палоч, поляктар мен чехтер – плавцы, немістер – орлавен, ал қытайлықтар – «цзиньча» деп атаған. Облысымыздың аумағына қыпшақтар шамамен VІІ-VІІІ ғасырларда солтүстік-батыс Алтайдан көшіп келген. Шаруашылық қызметінің, діни сенімдерінің ерекшеліктері өздерінен бұрынғы қимақтарға ұқсас болды.

Археолог Ф.Х. Арсланованың қазбалары қимақ-қыпшақ мәдениетінің болғанына көптеген дәлелдер келтіреді. Ертіс өңірінің (Боброво, Қашыр, Покровка, Трофимовка, Ждановка) ескерткіштерінің тұтас тобы қимақ-қыпшақ кезеңінің көшпелі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, діни сенімі туралы құнды мәліметтер алуға мүмкіндік берді.

1955 жылы археологтар Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова жаңа дәуірдің VІ-ХV ғасырларындағы көшпенділердің зираттарын зерттеді.

Кейінірек – моңғол және оның алдындағы кезеңдерде – ХІІІ-ХV ғасырларда облыс аумағына соңында қазақ этносын құраған түркі тайпалары қоныстанды.

ХІІІ ғасыр тоғысында Шыңғысханның Батыс Сібірді жаулап алу саясатына байланысты Орта Ертіс өңірі мен Обь бассейінінен бай жайылым тапқан көптеген түркі тілді тайпалар келді. Әрине, ол уақытта да, кейінгі кезде де мұнда қыпшақтар (құлан қыпшақ, қытай қыпшақ, сағал қыпшақ, торайғыр қыпшақ, мадияр қыпшақ) көшіп жүрді. Бұл рулар осы кезге дейін облысымыздың аумағы мен шектес ресейлік аудандарды мекендейді.

Орта Ертіс, Тобыл, Ешім мен Тур аудандарында түркі тайпаларының бірігіп, керейлердің үстемдік алуы сол кезде Батыс Сібірдегі ірі этносаяси құрылымдардың бірі болды. Бұл Шыңғысхан талқандаған керейлер ұлысының бір бөлігі еді. моңғол жауынгерлерінен қашып, Ертістің бойымен жүре отырып, Ома-өзенінің бай жайылмасына шығады.

ХV ғасырдың екінші жартысы – ХVІІІ ғасырдың басында Қазақс мемлекетінің қалыптасып, даму кезеңінде Павлодар облысы Орта жүз тайпаларыныңғ – арғындардың, қыпшақтардың, керейлердің, уақтар мен ішінара наймандардың мекені болды. Сол кезең қазақ-жоңғар текетіресінің шиеленісуінің және Ресейдің Орта жүз қазақстарының дәстүрлі көшінің орындарының бірінен саналатын Солтүстік Шығыс Қазақстан мен Батыс Сібірге белсенді отарлаушылық экспансиясының басталуымен сипатталады.

Сібір хандығының құлауы және сонымен бір мезгілде Орта Ертіс өңірі қазақстарының ата мекеніне қарай Ресей мемлекетінің де, ойраттардың да жылжуы Солтүстік шығыс Қазақстанды қанды ұрыстар мен геосаяси мүдделердің шешілетін орнына айналдырды. Соның салдарынан қазақтар көшетін жерлерінен айырыла бастады.

Ресей мемлекеті үшін ХVІІ ғ. – ХVІІІ ғ. басында Орта жүздің солтүстік шығыс аймақтарында шекаралық әскери желілер салып, нығайтуға қолайлы жағдайлар туды.

ХVІІІ ғ. басында Павлодар облысының аумағы ресейлік соғыс машиналары жүретін алаңға айналды. Қалыптасқан жаңа геосаяси жағдайда жақсы бағыт ұстанған патша үкіметі Ертістің оң жағалауында әскери бекіністер сала бастады. 1716-20 жылдары Ертіс бойымен Ресей империясының бекіністері, соның ішінде қазіргі Павлодар өңірінде 1716 жылы Ямышевка, 1717 жылы Железинка бекіністері салынды.

Өз жерлерін жоңғар шапқыншылығынан қорғауға мүдделі қазақ сұлтандары мен старшиндері ресей әскерінің өңірге көптеп келе бастағанына онша қарсылық білдірмеді.

Оның үстіне қазақстардың тарапынан бұл кезде біріккен қазақ-орыс отрядтарын жоңғарларға қарсы бірлескен шайқасқа дайындау қолға алына бастады. Патша үкіменінің өңірдегі өкілі Сібір губернаторы Гагарин қазақ-орыс әскери одағын құрудан жалтарып бақты. Қазақ-жоңғар әскери шиеленісі мәселесінде бейтарапшылық ұстану патша үкіметінің оң жағалаудағы жерлерді бөгетсіз отарлап алуына мүмкіндік берді.

1723 жылға қарай қазақ-жоңғар қатынастары күрт өзгерді: жоңғар-қытай шарты жасалды, Ертіс шекаралық бекіністер тізбегі қазақ көштерін ойраттардан қорғауға кепілдік бермеді. Осы жағдайдар жоңғарлардың 1723 жылы қазақтарға қарсы ірі соғыс ашуына себеп болды.

Ертістің Павлодар өңірінің аумағы да қазақ-жоңғар шайқасының алаңына айналды. 1732 жылдың жазында 7 мың адамнан тұратын жоңғар шапқыншыларының қолы Баянауыл ауданында Орта жүздің бейбіт ауылдарын шапты. Бөгенбай бастаған арғын рулары мен Қабанбай батыр бастаған наймандар жауға тойтарыс беретін қазақ қолының негізін құрады.

Бұрынғы Екібастұз ауданының «Қарасу» кеңшарының аумағында Бөгенбай тауы бар. Аңызға қарағанда өз қолын осы жерге топтастырған Бөгенбай батырдың атымен аталған. Сол ауданда Ертіс-Қарағанды жолында (бұрынғы Ә.Х. Марғұлан атындағы кеңшар аумағында) Қабан шоқысы тұр, табыр сазбаздарын сонда жинапты.

Жоңғар шапқыншылығының қаупі сейілмеді. 11.12.1740 жыл нойон Септен бастаған жиырма бес мың жоңғар әскері Орта жүздің көші-қонына жорыққа шығады. Ертістің оң жағалауында қыстап шығып, оңтүстік жағалау жағына қырғын салмақшы.

Жоңғар қолының шабуылдары 1741 жылдың аяғында Ямышево көлінің маңында басталды. ХVІІІ ғасырдың 40-жылдарында жоңғарлар Баянауыл даласын басып алмақшы болды. Арғын қолын Олжабай Төлеубайұлы батыр басқарды. Жасақтардың басында Олжабай батырдың жиені Бәсентиін руынан шыққан Жасыбай, сол сияқты Едіге, Жәуке, Алпыс, Жапабек, Көшет, Дулат, Жалаңтөс батырлар тұрды.

Осы тарихи шайқаста Олжабай қолы Ақшиман жерінде жауды ойсырата жеңеді. Қазақ саобаздары жоңғарларды қоршап алып, құртып жіберді. Халық есінде бұл жер «Қалмаққырылған» ретінде қалды. Сол шайқаста қаза тапқан Жасыбай батырды Шойынкөлдің жағасына жерлеп, көлдің атауы Жасыбай көлі болып ауыстырылады.

Павлодар облысының шекарасында қытай жасақтары да шабуылдады. ХVІІІ ғасырдың ортасында Шідерті өзенінің бастауына «Аспан асты империясының» жасағы басып кірді. Олжабай батыр басқарған қазақ қолы қытайлармен шайқасып, жеңеді. Содан бері шоқы «Шүршітқырған» аталады.

Қазақ-жоңғар қантөгіс соғысының соңында бірқатар топонимикалық атаулар қалды. Мысалы, Ертіс ауданының «Найза» алқабында атақты Абылай бастаған қол демалуға тоқтаған. Сонда Қанжығалы руының белгілі байы Мұрат 17 мың жылқысының ішінен 400 белді атты билеушіге береді. Осында ұзақ уақыт найза жерге шаншулы күйінде тұрады, содан «Найза» аталған.

Абылайхан бастаған қазақ қолының жоңғарларды Ертістің оң жағалауына ығыстырып шығарған 1753 жыл Ертістің Павлодар өңірі қазақтарының есінде тұтатын датасы. Ал, қыпшақтың Қошқарбай батырының жасағы 1755 жылы жоңғарларды Обьтың ар жағына дейін қуады. Содан бері осы батырдың серігі қосайдар-қыпшақ Тілеуберді батыр руластарымен бірге Қарасуық пен Құлынды далаларын мәңгілік мекен еткен. 1771 жылы қазақтар Қалмақиядан Жоңғарияға оралып келе жатқан ата жауына ұрыс салуы қазақтардың қалмақтармен соңғы шайқастарының бірі болды. Жоңғарларды талқандауға Ертістің Павлодар өңірінің көрнекті сұлтандары Сұлтанбет пен Орыс басшылық жасады.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.