Қиян

Қиян, ит арқасы қиян. Мағынасы — тым алыс, шалғай жер. «Аудандық оқу бөлімі ит арқасы қиян Шұбар- ағашқа жолдама берді» (О. Бөкеев, Қамшыгер.). Қазақ тілінде «тым алыс», «шалғай» сияқты мағыналарды кейде «қиян» тұлғалы сөз де түсіндіре алатыны жұрт білмейтін сыр емес. Олай болса, мынау сияқты күрделі тұрақты тіркестің тууына қандай себеп болды екен деген ой келеді. Фразадағы «қиянның» мағынасы біз білетіндей болса, оған «ит арқасын» қосақтаудың қандай ділгерлігі бар. Осы жағдайды ой елегінен өткізе келіп, «қиянның» басқа да мағынасы болуы ғажап емес деген пікірді тіл дерегімен бекіте түсіп, жорамал жасауға болады. Ең алдымен «ит арқасын» анықтауға кіріссек, мұндай тіркес тілімізде жоқ емес. Қөші-қон кезінде уақытша екі керегені біріне-бірін иек арттырып жасаған баспана-қостың түрін де «итарқа» деп атайтыны ертеден белгілі. «Қиян» тұлғасының алдындағы «итарқасы» да осымен тамырлас болса керек. Әрине, қостың атауы ұқсатудан, теңеу арқылы пайда болған деуден басқа жол жоқ. Олай болса, «қиянның» өзге бір мағынасын іздестіру ойы теріс те болмайды. Кейбір тіл деректерінде оның мына тәрізді мағыналарын ұшыратамыз. Якут тілінде: хайа — тау ; монғолша: хянган — тау қырқасы; маньчжур тобындағы тілдерде: һиңан — тау жотасы Алыстан қарағанда тау қырқасы не жотасы ит арқаланып тұратынын еске алсақ, «ит арқасы қиан» тіркесіміз —«ит арқасындай тау жотасы» болып түсіндірілмек. Оның «алыс» пен «шалғайға» синоним болуын — жақын көрінген таудың өзі жүре келе алыстай түсуінен тумады ма екен деген ой келеді. Әрі таулы жермен жүру жазыққа қарағанда қиын-қыстауының мол болатындығы да ескерілген болса керек.