Сақалтай

Сақалтай
	;
Амандық күйі
	; Least Concern (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Құстар;
Сабы:	Сұңқартәрізділер; (немесе Қаршығатәрізділер, q.v.);
Тұқымдасы:	Қаршыға тұқымдасы;
Кіші тұқымдасы:	Aegypiinae;
Тегі:	Gypaetus; Storr, 1784
Түрі:	G. barbatus;
Екі-есімді атауы
	Gypaetus barbatus; (Linnaeus, 1758)

Сақалтай, қозықұмай, көкжөре (лат. Gypaetus barbatus) — күндізгі жыртқыш құстар отрядының қаршығатәрізділер тұқымдасына жататын ірі құс.

Қазақстанда Жетісу (Жоңғар) Алатауы мен Тянь-Шаньда, Алтайда кездеседі. Теңіз деңгейінен 2000 — 4000 м биіктіктегі шың-құздарды мекендейді. Тұрқы 1,1 метрге, жайған қанаты 2,7 метрге жетеді, қанатының ұзындығы 72 — 93 см, салмағы 5 — 7 кг. Басы ақшыл не сарғылт, арқасы қаралау. Басқа жыртқыштардан ерекшелігі — тұмсығының екі жағында танау тесіктерін жауып тұратын қыл тәрізді қауырсын — “сақалының” болуы. Шәулісі мен ұябасарын сырттай бір-бірінен ажырату қиын. Арқа тұсы қауырсындарының түсі ұзына бойы ақ теңбілдері бар қара-сұр, басы мен құрсақ жағындағы қауырсындарының түсі — ақсары не жирен. Сақалтайлар жеңіл, қалықтап ұшады. Сақалтай — отырықшы құс, ұясын қуыстарға, үңгірлерге салады. Құстардың шағылысуы қазан айында басталып, ақпан — наурызда ұяда 1 — 2 жұмыртқа пайда болады. Жұмыртқаларын аталығы мен аналығы 2 айға жуық кезектесіп басады, балапаны 3 айдан кейін қанаттанады. Өлексемен қоректенеді. Кейде тұяқты жануарлардың жас төлін, құс балапанын, тасбақаны аулайды. Қазіргі кезде сақалтайлардың Ақсу-Жабағылы қорығында 5, Алматы қорығында 3 жұбы тұрақты ұялайды.^[1]^[2] Сақалтай сирек кездесетін құс, оның саны жылдан-жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.^[3]

Gypaetus barbatus aureus
Gypaetus barbatus hemachalanus

Статусы.

3-ші санат. Сирек кездесетін түр, саны көп емес, бірақ тұрақты.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.

Туыстың бірден-бір жалғыз өкілі.

Таралуы.

Оңтүстік-шығыс Қазақстанның тау жоталарында – оңтүстікте Талас Алатауынан солтүстікте Жоңғар (Жетісу) Алатауы мен Саурға дейін – кездеседі. Бұдан басқа, Оңтүстік Алтай жоталарында, Бұқтырманың оң жағалауында, Орталық Алтаймен шекаралас жерлерде де мекендейді.

Мекендейтін жерлері.

Жартасты таулар, әсіресе биік таулар, оларда жабайы тұяқты жануарлар болуы керек.

Саны.

Белгісіз, Қазақстанда ұялайтын оншақты жұбы болуы мүмкін. Сақалтайлардың тұрақты түрде келіп тұратын қоректік учаскелерінің ауданы 300 км²-ден артық болатындықтан, ол көршісінің осындай учаскесімен араласып жатады,^[4] осыған орай бұл түрдің нағыз орналасу тығыздығын анықтау өте күрделі, ол шындықтан артық тәрізді болып көрінеді, бірақ табиғи жағдайда жақын әрі тұрақты. Алматы қорығында 3 жұптай ^[5], Ақсу-Жабағылыда – 5 жұптай ^[6] ұялайды.

Негізгі әсер ететін факторлар.

Мазалау факторы. Жабайы тұяқтылардың санының қысқаруы. Соңғылары тауда үй малдарын жаю арқылы орнына келуі мүмкін, бірақ бұл кезде малшылардың құстарды тікелей жоюы басым болады, сол сияқты уланған препараттар да өлім-жітімге әкеледі ^[6].

Биологиялық ерекшеліктері.

Отырықшы. Жұбы көп жылдар бойы 2-3 ұяны бақылай алады, ұяларын жартас қуысына, жартылай үңгірге, сирек тік жартастардың ернеуіне бір-бірінен 1-3 км қашықтықта салады. Күйіттеу ойындары қазанда байқалады, 1-2 жұмыртқасы бар ұя желтоқсанда пайда болады, 54-58 күн шайқайды ^[7], жалғыз балапан жұмыртқадан шыққан соң 3 айдан кейін қанатына қонады, десе де ұзақ уақыт ересектерінің қамқорлығында болады. Өлекселермен және өлген малдардың сүйектерімен қоректенеді, анда-санда тірі жемтігін (суырлар, қояндар, тасбақалар) аулайды. Ірі сүйектер мен тасбақаларды тасқа тастап, сындырады ^[8].

Қолда өсіру.

Алматы хайуанаттар паркінде көп жылдар бойы ойдағыдай көбеюде. 1973 жылдан 1989 жылға дейін 10-ға жуық сақалтай өсірілген.

Қабылданған қорғау шаралары.

Ақсу-Жабағылы және Алматы қорықтарында, Алтынемел ұлттық паркінде, кейбір таудағы қорықшаларда қорғалады.

Қажетті қорғау шаралары.

Қорек базасын (жабайы тау тұяқты жануарлары) сақтау, ұялайтын жерін қорғау, сақалтайлардың ұясы бар шатқалдарға туристердің баруын шектеу, хайуанаттар парктерінің коллекциясын толтыру үшін табиғаттан алмау мақсатында қолда өсіруді қарқындату.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар.

Сақалтайлардың ұялайтын жерлерінің кадастрын жасау, қосымша қоректендіру және қолда өсірілген жастарын табиғатқа қайта жіберу әдістерін дайындау.

Дереккөздер

↑ Қазақ энциклопедиясы, 7 - том
↑ Красная книга Казахстана, 3 изд., А., 1996.
↑ Тараз Энциклопедиясы
↑ Glutz von Blotzheim, Bauer K., Bezzel E., 1979
↑ А. Д. Джаныспаев, личн. сообщ.
↑ ^a ^b А. Ф. Ковшарь, личн. сообщ.
↑ Красная книга Казахской ССР, 1978
↑ Красная книга КСРО, 1984

Сыртқы сілтемелер

Gypaetus barbatus
Птицы Казахстана Мұрағатталған 26 шілденің 2011 жылы.
Саят құстары Мұрағатталған 11 қаңтардың 2012 жылы.

[1] Қазақ энциклопедиясы, 7 - том

[2] Красная книга Казахстана, 3 изд., А., 1996.

[3] Тараз Энциклопедиясы

[4] Glutz von Blotzheim, Bauer K., Bezzel E., 1979

[5] А. Д. Джаныспаев, личн. сообщ.

[А._Ф._Ковшарь,_личн._сообщ-6] А. Ф. Ковшарь, личн. сообщ.

[7] Красная книга Казахской ССР, 1978

[8] Красная книга КСРО, 1984

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]