Қола дәуіріндегі Қазақстан

Солтүстік және Батыс Қазақстан

Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Еуразияның далалы аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалды. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі, еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себепші болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. Осы мәселелерді таратып айтар болсақ:

Түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі - қола металлургиясы шықты.
Ең алғашқы еңбек бөлінісі - бақташылық, мал шаруашылығы мен теселі егіншілік пайда болды.
Әкелік отбасылық рулық қатынас орнады.
Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады.
Андроново тайпалары алғаш болып экономикалық өмірдің озық түрі көшпелі мал шаруашылығына көшті.
Қола дәуіріндегі экономиканың басты – екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металургияның, сондай – ақ егіншіліктің дамуы ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті; мұның өзі қоғамдағы ер азаматтардың ролін арттырды. Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық ру (патриархат) орнады.

Қола дәуірінде кен өндіріп, балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген. Мәселен, Жезқазған өңірінде 100 мың тонна мыс қорытылған. Ал Успен кенішінде 200 мың тонна кен өндірілген.

Ежелгі кеншілер кенді тотықтыру тәсілін тапқан, сонда ол жыныста мыс пен қалайы қосындысы күрт көбейген. Кенді жүлгелерді тауып іске жаратқан, борпас жынысты «қайлалап», тас соққыштар мен балғалар қолданып өндірген. Ал қатты жыныстарға «отпен өндіру» тәсілін қолданған, бұл тәсіл бойынша жүлгенің шығатын жеріне немесе забойда от жағып, жыныс қызған кезде, ол шатынап жарылуы үшін оған су құйған, сосын шойбалғамен, қайламен соғып құлатқан. Ал металы бар жыныстарды көнектерге салып жоғары шығарған.

Сол сияқты кенді жыныс астын қуалай қазып, сосын үстен төніп тұрған рудалы қатпарды балғамен ұрып опырып түсірген. Ал, ұзын штольнялар ( жасанды үңгімелер) қазған кезде оған ағаш тіреулері пайдаланған. Шахта қасындағы су басына өндірілген руданы әкеліп, жуып, бос қоқыстардан тазартқан. Уақталған руданы қонысқа әкеліп арнаулы пештерге салып балқытқан, ондай пештер қалдықтары Атасу, Суықбұлақ, қоныстарынан, Қанай ауылының қасынан табылған.

Метал балқытатын шеберханалар орны Мало-Красноярск, Алексеевка, Никольское, Петровка ІІ-де бар екені мәлім болды. Металл балқытумен бірге андроноволықтар оны шыңдау, шекемелеу және қыспалау әдістерін білген. Алтын фольгамен оралған қоладан олар самай сырғаларын, алқалар білезіктер жасаған. Жетісудағы Қапал қыстағы жанындағы қорымнан табылған, ішкі жағына екі ат бейнесі салынған самайға тағылатын салпыншақ зергерлік өнердің ғажайып үлгісі болып табылады.

Қола дәуінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі -мәдениет болған. Оның алғашқысы - Андроново мәдениеті. Ал б.з.д 10-8 ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті негізінен алғанда Орталық Қазақстан жерінде кең таралған. 1941-1945 жылдардағы соғыс аяқталып, елдің жағдайы түзеле бастағаннан кейін ғана Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеу басталды.

Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археолология және этнография институты жанынан арнайы Орталық Қазақстан экспедициясы құрылды. Оны ұзақ жылдар бойы ғұлама ғалым академик Әлкей Марғұлан басқарды.

Ә.Х. Марғұланның басшылығымен бір топ археолог-ғалымдар Орталық Қазақстанда ұзақ жылдар бойы қазба жұмыстарын жүргізді. Осының нәтижесінде тамаша археологиялық ескерткіштер ашылды. Олар- қоныстар, молалар, және т.б. Мұның бәрін жалпы атпен Андроново және Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп атайды. Әсіресе Атасу, Былқылдақ қоныстары мен Айшырақ, Дарат молаларынан табылған ескерткіштер көп жаңалықтар ашуға мүмкіндік берді. Осы зерттеулердің нәтижесінде Орталық Қазақстан дүние жүзіндегі ежелгі және ерте замандардағы адамдар жасаған мәдениеттің белгілі орталықтарының бірі ретінде анықталып отыр. Ғалымдар тұңғыш рет Орталық Қазақстандағы қола дәуірін Феодоров, Алакөл, Дәндібай кезеңдеріне бөлді. Ерте феодоров кезеңіндегі ескерткіштерге Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Ақшатау қорымдары жатады. Алакөл ескерткіштеріне Атасу өзенінің жоғары ағысындағы Айшырақ, Былқылдақ, ал Дәндібайға-Қарасай, Беғазы ескерткіштері жатады.

Андроново мәдениетінің бірінші ескерткіші 1914 жылы Сібір жеріндегі Андроново қонысындағы Ашинск селосы маңынан табылған. Сол жердегі қазба жұмыстарын 1914 жылы Б.В.Андрианов жүргізген. 1927жылы археолог М. П. Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тауып, Андроново мәдениетінің ескерткіштері шығыста Минусинскіден бастап батыста Оралға дейінгі орасан зор территорияға тарағанын анықтады. Кейінірек Андроново ескерткіштері Қазақстанның түскейінен, Жетісу мен Орта Азиядан табылды.

Андроново қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтарының бірі-Орталық Қазақстан болған. Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындарымен тастағы суреттер- петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса ескі қабір табылып зерттелген.

Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген Андроново мәдениеті ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен Тасты- бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Батыс аудандарда сақина секілді дөңгелете салынған қоршаулар етек алған. Ерте қола кезеңіне мәйітті өртеп көму рәсімі жатады. Орта қола кезеңінде үй салу, қоныстандыру ісі, өлікті жерлеуді ұйымдастыру, жерлеу ғұрпы біраз өзгерген. Енді қоныстарға бұрынғыдай бекіністер салынбайды, тұрғын жайлар, жартылай жертөлелер тікбұрышты – ұзынырақ болып келеді. Кейінгі қола дәуірі қоныстарында түрі жағынан тікбұрышты, сопақ, сегіз тәрізді жартылай жертөлелер көбірек кездеседі. Шаруашылықта мал өсірудің әсіресе жылқы өсірудің рөлі арта түсті.

Солтүстік пен Батыс Қазақстан жерінде кола дәуірінің 150- ден астам қонысы, 200- ге тарта қорымы зерттелді. Батыс Қазақстан өңірінде үйлер негізінен, тастан салынды. Тұрғын үйлердің жанында қабырғасын сексеуілмен немесе шарбақпен шегендеген құдықтар да болды. Өлген адамдарды сол немесе оң жамбасымен, қол-аяғын бүгіп жерлеген.

Шығыс Қазақстан

Шығыс Қазақстанда Андроново мәдениетінің дамуы осы тектес жолмен жүрді. Ертіс пен Бұқтырманың, Күршімнің көкорай шалғынды алқаптарынан, Алтайдың таулы аудандарынан, Тарбағатай мен Сауыр далаларынан қола дәуірінің ондаған қоныстар мен қорымдары табылды. Қанай қорымы және онымен жарыса қатар орналасқан қоныс қабырғаларының дені кейінгі қола кезеңіне жатады. Ертістің оң жақ жағалауындағы қоныстан көлемі 50 шаршы метр тікбұрышты жартылай жертөле және онымен жалғас қоражайлар қазылып, аршылып алынды. Үй қабырғалары қамыспен бастырылып сылақталған.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу

Жетісуда Андроново мәдениетінің өзіндік нұсқасы бар. Таңбалы мен Қаратау сияқты тастағы суреттердің аса үлкен шоғыры Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінен ғана табылды.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірі ескерткіштері аздау зерттелген. Оңтүстік Қазақстанда қола дәуірінің ортаңғы кезеңінде жер бетіне қазылмай қойыла салған жұмыр тастардан салынған қоршаулар тән. Олардың пішіні тіктөртбұрыш, шаршы, сопақша, дөңгелек болып келеді. Шаруашылығы. Қазақстан территориясында қола өндіру ісі мыс пен қалайыны қорыту арқылы б.з.б. 2-ші мыңжылдықта басталды. Қола дәуірінде мал шаруашылығы көпшілік тайпалардың күнкөрісінің басты көзі болған.

Андроноволықтарда негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған. Бұл әрине, егін шаруашылығының дамығанын көрсетеді. Жер тесемен өнделгендіктен, сол кездегі, егіншілік Андроново тайпаларында «теселі егіншілік» деп аталған. Көбінесе бидай, тары өсірген, бақшалық шаруашылық та дамыған.

Андроново тарих-мәдени бірлестігінің негізгі қалыптасқан аймағы - Қазақстан аумағы. Андроново тайпалары Қазақстан аумағын б.з.б. І-ші мыңжылдықта мекендеген ерте көшпенділердің тікелей мәдени -этникалық ата тегі болады деп айта аламыз.

Дереккөздер

Қазақстан тарихы 10-сынып