Қыдыр ата

Қыдыр, Қыдыр ата, Қызыр (араб.: الخضر‎ [Əл-Хидр, Əл-Хизр] — жасыл адам) —

1. бір анықтама бойынша, ислам дініндегі пайғамбар. Кейбір дінтанушы ғалымдар оны Ілияс пайғамбар деп жорамалдайды. Құран Кәрімнің Кәһф сүресінде Мұса пайғамбар сапарға шыққан кезде Қыдырға жолыққаны, Алланың оны Мұсаға тағылым үйрету үшін арнайы жібергені жайлы айтылады (66 аят).
2. екінші бір анықтама бойынша, мифтік бейне. Түркі халықтары мифологиясында Қыдыр бейнесінің астарынан ислам дініне дейінгі және онан кейінгі кезеңде пайда болған екі діни-фольклорлық дәстүр түсінігі аңғарылады.

Зұлқарнайн (сол жақта) және Қыдыр (Сикандарнаме)

Кей халықта ол теңізде сапар шегушілердің қамқоршысы деп есептелсе, үнділер су иесі деп қабылдаған, сондай-ақ өрттен, су тасқынынан, ұрлықтан, жылан шағудан сақтайтын пір деп те есептеледі. Сонымен қатар жыр мәтіндерінде Қыдыр ата мен Қызыр ата, Ілияс есімдері дербес үш тұлға ретінде аталады (“Қызыр ата, қырық шілтен; Қыдыр менен Ілияс; олар да болсын жолдасың” немесе “Қызыр Ілияс жар болып, Қыдыр ата қолдасын”). Осыған байланысты “Қыдыр” мен “Қызыр” (Хадир, Хидр, Хизр) бейнелерінің екі түрлі мифтік бастаудан өрбіп, уақыт өте, есімдерінің сыртқы ұқсастығына және мифтік сәйкестігіне қарай бір бейне ретінде түсіндірілгенін топшылауға болады. Қыдыр көбіне-көп батырлық жырларда аталады, батырлар одан демеу, қолдау күтіп, атын атап шақырады. Қазақ халқының ұғым-түсінігінде Қыдыр сәттілік пен бақ беруші, көбіне иман жүзді қарт түрінде бейнеленіп, өзін көзімен көру сәті түскендерге бақыт сыйлаушы ретінде суреттеледі. Яғни, күнделікті кездесетін адамдардың арасында Қыдыр-ата болуы мүмкін: ол әр түрлі кейіпте (көбіне кедей адам секілді) жүреді. Одан сый алу үшін кез келген адамға, оның әлеуметтік мансап-мәртебесі мен байлығына, киіміне, түр-әлпетіне қарамай, қонақжайлық көрсету керек (өйткені ол Қыдыр болып шығуы мүмкін). “Қырықтың бірі Қыдыр” сөзінің астарынан осындай түсініктен туындаған моральдық факторды көруге болады.

Пір Хызыр Зунджа – Бешбармаг тауы, Әзірбайжан

Қыдыр және Ілияс пайғамбар.

Қыдыр ата және Ұлыстың ұлы күні

Қазақтар Ұлыс күнді «жыл басы» санайды. Бұл күн – аспан денелері өздерінің ең бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңелетін, жан-жануарлар төлдеп, адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Қазақ елі осы күнді «Ұлыстың ұлы күні – ұлыс күн» деп атаған. Григориан күнтүзбесі бойынша ескіше – 9 наурыз, жаңаша 21-нен 22-не қараған түн осы күнге сәйкес келеді. Халқымыздың мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қызыр аралайды екен. Сол себепті осы түн «Қызыр түні» түні деп аталады. Қыдыр мұсылман елінде ел аралап жүрген адам бейнелі «әулие», адамға «қамқоршы», «дәулет» беруші. Діни наным бойынша әр бір нәрсенің иесі болады-мыс. Мысалы: «құт», «дәулет», «ырыс». Олар түрлі құс, адам, жәндік бейнесінде ел кезіп жүреді-міс. Солардың бірі Қыдыр.

Қыдыр атаның сипаттамасы

Қыдыр (Қызыр) ата бүкіл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт, береке, өмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде әр елге келіп, әр шаңыраққа соғып бата береді. Міне сондықтан әр үй Қыдыр атаның жолын күтіп, өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-сыртын, қора-қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке су құяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата беріп кетеді деп түсінген. «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарыған» деген сөздер осындайдан шыққан.

Осы және осыған ұқсас сөздерді бұдан да басқа қазақ халқының салт-дәстүрлері мен, әдет ғұрыптары жайлы, наурызға байланысты кітаптардан кездестіруге болады.

Ал, Селезнев Г. және Селезнева А. өздерінің "Духи и души в традициях народного ислама в сибири" атты кітаптарында Қыдырға байланысты мынадай мәліметтер келтіреді: Другой яркий образ, представления о котором довольно устойчиво бытуют в деревнях Уленкуль и Черналы это Казыр-ата. Он представлялся в виде существа антропоморфного вида, старика в белой одежде с посохом. Казыр-ата мог появиться во сне и предсказать будущее, а мог явиться путнику и показать правильную дорогу. В то же время имеются сведения о том, что он невидим или предствлен в образе собаки или кошки белого цвета. Его образ двойстве-нен: он и плотен и бесплотен, и видим и невидим. В любом случае это добрый к людям дух или образ. Если кто-то видел белую кошку или собаку или кому-то было видение человека в белом, похожего на Казыр-ата, то это - доброе предзнаменование. Имеются представления, что Казыр-ата является также покровителем домашних животных: коров и лошадей.

Не подлежит никакому сомнению, что прототипом образа Казыр ата, бытующего в по-верьях тарских татар является знаменитый ал-Хадир (ал-Хидр, Хизр/Хезр/Хизыр, Хи-дир/Хызыр, Хиджир, Кидар) - распространенный персонаж устных преданий и мусульманской книжной традиции. Известный в преданиях почти всех мусульманских народов, в тюркоязычной среде он получает титул Ата - отец. В народных рассказах и общемусульманской традиции герой предстает в двойном аспекте - материально-телесном и бестелесно-духовном, сочетает в себе мифическое и событийное, действительное и чудесное. Как духовность - незрим, даритель небесных благ, воплощает плодородие; как телесность - зрим, подлинный человек, смертен, описывается как белобородый старец, путешествующий с посохом из страны в страну. По мнению исследователей, под именем ал-Хадир (Казыр-ата) скрывается сложный образ доисламского мифологического персонажа. Скорее всего, этот персонаж представляет собой собирательный образ природы во всем ее многообразии, выраженный через символику цвета, числа и т.д. (Ислам на территории…, 1999. С. 91-93).

В Средней Азии со святым Хызром повсеместно была связана земледельческая обрядность, а сам герой считался подателем изобилия. Здесь существовал обряд, согласно которому на кучу обмолоченного зерна клался кусок глины, для того, чтобы Хызр (Хыдыр) взглянул на собранное зерно или коснулся его рукой - это должно было увеличить урожай (Басилов В.Н., 1970. С. 22; Снесарев Г.П., 1969. С. 223)

"Қыдыр" сөзінің мағынасы

Қызыр сөзін қазақшаға аударсақ жасыл адам деген мағына шығады. «Хадар» – арабша "жасыл" деген сөз. «Хадрауат» - "жасыл көкеністер". Бұл кісінің Хыдыр деп аталуына бірнеше дәйектемелер бар. Хыдыр егер бір жерге отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде, әлгі отырған жері жап-жасыл боп қалады екен. Екіншіден, ол кісі жасыл киім киіп жүрген екен. Осы себепті жасыл адам яғни, хыдыр деп аталып кеткен екен.

Арабтың "الخضر" - "Əл-Хидр" сөзіндегі "ض" - «дод» әрібінің дыбысталуы қазақ тіліндегі «д» және «з» әріптерінің дыбысталуларына бірдей дəрежеде ұқсас. Осы себепті қазақша бұл сөз кей жерлерде «қыдыр» деп жазылса, басқа бір жерлерде «қызыр» болып дыбысталған күйде жазылады.

www.fandom.com сайтындағы "YENİŞEHİR (Жаңа шаһар) WİKİ" бөлімінде Қыдыр жайлы былай делінген:

Hızır (Arapça: الخضر al Khidr; Yeşil adam), İbrâhimden sonra yaşamış bir peygamber veya veli. Avrupa ve Asya kıtalarına hâkim olan Zülkarneynin askerinin kumandanı ve teyzesinin oğludur. İsminin, Belkâ bin Melkan, künyesinin Ebü'l-Abbâs olduğu ve soyunun Nûh aleyhisselâmın Sam isimli oğluna dayandığı bildirilmiştir. Bazıları da Hızır aleyhisselâmın İsrâiloğullarından olduğunu söylemiştir. Hızır lakabıyla meşhur olmasının sebebi, kuru bir yere oturup kalktığı zaman, oranın yeşerip yemyeşil olmasıdır.

Қазақша аудармасы:

«Хызыр араб сөзі, Жасыл адам деген мағына береді. Хызыр Ибраһим а.с. пайғамбардан кейін өмір сүрген бір пайғамбар немесе уәли. Зулқарнайнның әскербасы әрі бір әпкесінің ұлы болған. Есімі Бәлка ибн Мәлкан болғандығы айтылады. Лақаб аты Әбул Аббас. Нұхтың а.с. ұлы Самның ұрпағына. Кейбіреулер Хызырдың Бәни Исраил қаумынан болғандығын айтады. Хыдыр аталуының себебі егер бір жерге отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде, әлгі отырған жері жап-жасыл болады екен.».

Араб клубы сайтында Хыдыр есімі жайлы мынадай мәліметтер берілген:

والخضر هو النبي / إيليا بن ملكان بن عامر بن شالح بن أرفخشد بن سام بن نوح، وسبب تسميته بالخضر قيل لأنه جلس على فروه بيضاء وتحوّل لونها إلى أخضر ، وقيل إنه عندما يصلي تخضر الأرض من حوله ، وقيل لأنه يرتدي ملابس خضراء ، ويُعرف بالنبي / جرجس ..

Қазақша аудармасы:

«Илия ибн Мәлкән ибн Амир ибн Шалих ибн Арфахшад ибн Сам ибн Нух. Оның Хыдыр аталу себебі бір ақ жерге отырса, ол жердің түсі жасылға айналар еді. Намаз оқыған жері де жасыл болатын. Және үстіне жасыл киім киіп жүретін. Оны Жәржәс пайғамбар деп те атайтын».

Харлампий Баранов өзінің "Арабско-русский словарь" сөздігінде: «Хидр – пророк Илья» деген мәлімет берген.

Қыдырдың ислам деректерінде кездесуі

Мұса пайғамбар мен Хыдырдың (Қыдыр ата) оқиғасы Құран Кәрімде "Кәһф" сүресінің 60-82 аяттарында баяндалған. Бірақ Құран аяттарында Мұса пайғамбар серік болған адамның аты айтылмайды, ол жай ғана "Құлдарымыздың ішіндегі бір пенде" деп аталады.

Мұса пайғамбар ілескен адамның аты Ибн Касирдің "Қисасул әнбия (Пайғамбарлар əңгімелері)" кітабында жазылған қиссадан мəлім болады: "Имам Бұхаридің айтуынша, Убай ибн Каъб Ибн Аббастан мына хадисті келтіреді:

«Бір күні Мұса пайғамбар Бәни Исраил қауымына уағыз айтып тұрғанда, одан: «Адамдардың ең білімдісі кім?» - деп сұрайды. Сонда пайғамбар «Мен» деп жауап береді. «Аллаһ біледі» деп айтпағандығы үшін, Аллаһ тағала Мұса пайғамбарды айыптайды. Оған уахи етіп, Аллаһ былай дейді: «Екі теңіздің қосылған жерінде бір пендем бар, ол сенен білімдірақ». Сонда Мұса: «О Раббым! Оны қалай табамын?» – дейді. Оған: «Себепке балық салып ал, балақты қай жерде жоғалтсаң, оны сол жерден табасың»,-деп жауап қайтарылады» .

Сонымен Мұса жолға шығып, жанына қызметкер ретінде Юшаъ ибн Нун деп аталатын бір жас баланы серік етіп ертіп алады. «Сол уақытта Мұса қызметкеріне: «Екі теңіздің қосылған жеріне жеткенге дейін тоқтамаймын немесе жаяу жүріспен жылдар өткіземін», - деді. Екеуі екі (теңіздің) құйғанына жеткен кезде, балықтарын ұмытты. Сонда (балық) ыршып түсіп теңізден жол алды» Оларда өздерімен бірге алып шыққан қуырылған балық болды. Ал екі теңіздің құйған жері деген — Қызыл теңіздің қос қапталы болатын. Аталмыш мекенге жеткенде Мұса ұйқыға кетті де, Юшаъ ояу отырды. Сол кезде әлгі қуырылған балық тіріліп, себеттен секіріп теңізге түсіп, жүзіп кетеді. Юшаъ бұл жайтты тамашалап отырды. Бірақ, Мұса оянғаннан кейін оған айтуға ұмытып кетеді. Сапарларын одан әрі жалғастырып, «екеуі ілгерілеп барған кезде, Мұса қызметкеріне: «Азығымызды әкелші. Расында бұл сапарымызда шаршадық», - деді. (Юшаъ): «Көрдің бе? Таста дем алғанда балықты ұмытқан екенмін. Маған оны айтуды шайтан ұмыттырды. Ол таңғажайып түрде теңізден жол алды»,-деді. (Мұса): «Міне, іздегеніміз осы», - деп екеуі ізінше қайта қайтты. Сонда екеуі Өз тарапымыздан мархамет беріп, Өз қасымыздан ілім үйреткен пенделерімізден бірін тапты». Екеуі осылай артқа қайтып, Хыдырды кездестірді. Ғұламалардың көпшілігі бұл кісіні пайғамбар болған дейді. «Мұса оган: «Саган үйретілген даналықтан маған да үйретуің үшін саған ерейін бе?» - деді. Ол: «Расында сен менімен бірге (жүруге) шыдай алмайсың. Ішкі сырын толық білмейтін нәрсеге қалай сабыр ете аласың?» - деді. (Мұса): «Аллаһ қаласа, мені сабырлы табасың. Сондай-ақ саган ешбір істе қарсы келмеймін», - деді».

Сонда Хыдыр: «Ал онда маған ілессең, өзім айтпайынша, менен ешнәрсе сұрама»,- деді». Олар осыған келісіп, Мұса Юшаъты елге қайтарып, өздері жолға шығады. «Сөйтіп, екеуі жолға шықты да, кемеге түсіп, (Хыдыр) оны тесе бастады». Ішіне су кірген кеме бата бастады. Кемедегі балықшылар ішке кірген суды сыртқа төгіп, әбігерге түсті. Хыдырдың бұлай істегеніне Мұса таңырқап: «Кемедегілерді суға батыру үшін тестің бе? Рас орынсыз істедіц», - дейді». Хыдыр: «Саған менімен бірге әсте сабыр ете алмайсың демедім бе?» - деді». Сонда Мұса Хыдырға берген уәдесі есіне түсіп: «Ұмытқан нәрсемді есепке алма. Маған ісімде қолайсыздық тудырма», - деді». Мұнан кейін олар бір жағажайға түсіп, біраз жүрген соң Хыдыр ойнап жатқан балалардың қасына келіп, олардың біреуін жығып құлатып, бауыздап өлтіріп тастайды. «Екеуі Жолға түсті. Бір ұл бала кездесіп еді, (Хыдыр) оны өлтірді». Көз алдында кісі өліміне куә болған Мұса шыдап тұра алмай: «Кісі өлтірмеген жазықсыз біреуді өлтірдің бе? Рас, жаман нәрсе істедің», - дейді». Хыдыр тағы да: «Сен менімен бірге жүруге әсте шыдай алмайсың демедім бе?» — деді». Мұса: «Егер бұдан кейін бір нәрсе сұрасам, тіпті мені жолдас қылма. Рас мен тараптан үзірге жеттің»,- деп соңғы уәдесін берді.

Сосын шаршап-шалдығып, қарындары ашып бір ауылға келеді. Бірақ, ол ауылдың адамдары бұларды үйлеріне түсіріп, қонақ қылмайды. Екеуі үйлеріне түсуге сұранса да, қабылдамайды. Сонда олар ауыл сыртына шығады. Қараса бір дуал қаңырап, құлайын деп тұр екен. Хыдыр барып ол дуалды түзетіп қояды. Мұса оның қонақ күтуге жарамаған ауыл адамдарының құлайын деп тұрған дуалын еш ақысыз жөндеп бергеніне таңырқап қалады. Аллаһ Тағала: «Сонда екеуі тағы жүріп, бір ауыл халқына барып, тұрғындарынан тамақ сұрады. Олар екеуін қонақ қылудан бас тартты. Сонда екеуі ол жердегі жығылғалы тұрған тамды көріп, (Хыдыр) оны жөндеді. (Мұса): «Егер қаласаң бұған ақы алар едің», - деді. (Хыдыр): «Міне, осы, мені мен сен екеуміздің арамыздың айрылуы. Ал енді саған сабыр ете алмаған нәрселеріңнің сырын айтайын. Кеме теңізге кәсіп істейтін кембағалдардікі еді. Оны ақаулы еткім келді. Өйткені, арт жақтарында әрбір (жарамды) кемені тартып алатын патша бар еді. Ал баланың мүмін әке-шешесі бар тұғын. Оның әке-шешесін бас тарттыруға, қарсылыққа мәжбүрлеуінен қорықтық. Раббылары оларға оның орнына одан да таза әрі мейірімді бір бала беруін қаладық. Ал енді дуал, бұл қаладағы екі жетім баланыкі болып, оның астында екеуіне тиесілі қазына бар еді. Сондай-ақ әке-шешелері түзу кісі болғандықтан Раббың оларға қазыналарын шығарып алуын қалады. Бұл Раббыңнан бір мархамет еді. Сондай-ақ мұны мен өздігімнен істемедім. Міне, осы сенің сабыр ете алмаған істерің»,- деді», - деп айтқан.

Ибн Аббастың (Аллаһ әкесі екеуіне разы болғай) тәпсірлеуінше, Хыдыр кемені тескен кезде бір патша жолында кездескен барлық кемелерді тартып алып келе жатқан болатын. Тесілген кемені көрген патша оны керек қылмастан алмай кетеді. Ал Хыдыр өлтірген балаға келсек, Аллаһ Тағала бұл баланың ержеткенде залым, кәпір, ата-анасына жәбір беруші адам болатындығын біліп, оны өлтіруге әмір етті. Сөйтіп бұл баланың орнына мүмін әке-шешесіне ізгі бір бала сыйлады. Енді оның ауыл шетіндегі қаңыраған дуалды түзетіп қойғандығын айтсақ, ол дуалдың астында бір марқұм жақсы кісінің екі баласына тиесілі қазына жатыр еді."

Бұнымен қоса ислами деректерде сенімділік дәрежесі төмен бірақ Қыдыр туралы көзқарастарды көрсететін басқа да хадистер бар. Бұл хадистерде Қыдыр Ілияс пайғамбармен қажылық жасап, Мұхаммед пайғамбардың сахабалары заманында өмір сүреді.

Әл-Хакимнің «Әл-Мустадрак» кітабында Жабирден келесідей хадис келтіріледі: «Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғанда оның барлық сахабалары жиналады. Сол кезде олардың арасына сақалы сұр түсті, дене бітімі мығым бір кісі кіріп келді. Әлгі кісі оларды құшақтап, жылай кетеді. Одан кейін ол сахабаларға қарап, былай дейді: «Шындығында,  барлық бәледен жұбату, шығындар мен өлімнің өтеуі Алллаһта. Алладан көмек сұрап, оған ұмтылыңдар! Қайғы-қасірет кезінде оның жанары сендерде, сондықтан өздеріңнің жанарларыңды оған тастаңдар. Расында бәленің құрбаны — жұбаныш таппаған адам!» Сосын ол кетіп қалды. Әбу-Бәкр мен Әли былай деп айтты: «Бұл болған — Қызыр — оған Алланың сәлемі болсын!»»

Әл-Хатыб пен Ибн-Асакир Әлиден хадис жеткізеді. Ол былай депті: «Мен Қағбаны тауап етіп жүргенімде, Қағбаның жабындысына сүйеніп, келесі сөздерді айтып жатқан адамды көрдім: «Уа [біреудің тілегі мен өтінішін] тыңдау сені [басқаларды] тыңдаудан алаңадатпайтын! Уа, саған жүгінетіндердің қажылық етулері ауырлық етпейтін. Өзіңнің кешірімің мен мейіріміңнің лебін бізге сыйлай гөр!». Мен одан сұрадым: «Әй, Алланың құлы! Сөздеріңді қайталашы». Ол менен былай деп сұрады: «Олар саған естілді ме?». Мен: «Иә», дедім. Ол былай деп бастады: «Қолында Қызырдың өзі бар». Демек ол Қызыр болғаны. Сосын ол жалғастырды: «Егер Алланың құлы осы сөздерді намаздан соң айтса, онда Алла оның күнәсі шаң тозаңындай, не жаңбырдағы тамшылар санындай, не ағаш жапырақтарындай болса да, барлығын кешіреді.

Әл-Байхақи өзінің жинағының, «Иман» бөлімінде Әл-Хажжаж ибн-Фарафстың сөзінен хадис келтіреді. Бірде екі ер кісі Абдуллаһ ибн-Омар қасында саудаласып жатқан екен. Олардың біреуі тым көп ант берген болатын. Оның дәл осы әрекеті кезінде олардың қасына бір кісі келіп, алдарына тұрып алыпты. Араларында ант іше беретініне былай депті: «Уа, Алланың құлы, доғар! Алладан қорықсайшы, былай көп ант ете берме. Осыншама ант етсең де, наның көбеймейді. Ант етпей қойсаң, наның азаймайды». Ант еткен кісі әлгі адамға былай деп жауап беріпті: «Өз шаруаларыңмен айналыссайшы». Ол болса, былай депті: «Менің шаруам — осы». Әуелгісі оған үш рет кет десе, ол кісі оған үш рет сол сөздерін қайырыпты. Кетейін деп жатқанда былай деген екен: «Сенімнің белгілерінің бірі сені қорқытып немесе қызықтырып өтірікке көндіргенде, шындықты таңдауың екендігін білгейсің! Істеріңді сөздеріңнен артық етпе!». Сосын ол кетіп қалды. Абдуллаһ ибн-Омар [ант ішкен кісіге] былай деген екен: «Оны қуып жетіп, сөздерін жазып ал!». Ол әлгі кісіге жолығып: «Уа, Алланың құлы! Алла саған мейірім еткей, осы сөздеріңді маған жазып берші!» — депті. Ол осы сөздерін оған жаттағанша қайталап беріпті. Содан соң (ант ішкен кісі) мешітке аяғы кірмейінше жолмен жүре беріпті. Ол былай деген екен: «[Қалай екенін] білмеймін — бірақ жер осы сөздерді айтып, аспан айқара ашылды». Әрі қарай ол Әзірет Қызыр мен Ілиясты көргендей болғандығын айтты.

Өзінің «Муснадында» Харис ибн-Усама иснады Анасқа жететін хадисті  келтіріпті. Ол былай айтқан екен: «Алла елшісі Мұхаммед былай деген: «Әзіреті Қызыр — теңізде, ал Әзіреті Ілияс — құрлықта. Әр түн сайын олар Зұлқарнайын салдырған Румда кездеседі. Адамдар және Йажуж бен Мәжуж арасында болады». Әзіреті Қызыр мен Ілияс әр жыл сайын ұмра мен қажылықты өтеп, қасиетті Зәмзәм бұлағынан оларға келесі жылға дейін жететін бір ұртам су ішеді.

Әл-Акили мен Ибн-Асакир Ибн-Аббастан жеткізген хадисті келтіреді. Онда Мұхаммед пайғамбар былай депті: «Әзіреті Қызыр мен Ілияс әр жыл сайын қажылықта кездесіп, бір-бірінің бастарын қырып, келесі сөздерді айтады: «Алланың атымен! Алланың қалағаны! Тек Аллаһ қана жақсылықты береді! Алланың қалағаны! Тек Аллаһ қана жамандықты қайтара алады! Алланың қалағаны! Барлық игіліктер мен нығметтер тек Алладан ғана!»». Ибн-Аббас айтыпты: «Кімде-кім осы сөздерді оянғанда немесе кешке жатарда үш рет айтса, Алла оны оттан, тоналудан, суға батып кетуден, шайтаннан, зұлым патшадан, жылан мен сарышаяннан қорғап қалады».

Ибн-Асакир иснады Мұхаммед ибн-Манкадрға жететін хадис келтіріпті. Ол былай айтып беріпті: «Омар ибн-Әл-Хаттаб жаназа намазын өтейін деп жатқанда бір құпия дауыс артынан оған сыбырлап: «Намаз оқуға асықпа, бізге үлгеруге мұрша бер — Алла саған мейірім етсін!». Омар ибн-Әл-Хаттаб ол кісі қатарға тұрмайынша күтіпті. Омар тәкпір айтып, онымен қоса қалған ер кісілер де айтқан екен. Әлгі дауыс: «Оны қатты жазаласаң, ол қарсы шығады. Ал егер кешірсең, ол сенің мейірімің мен аяушылығыңды күтеді». Омар мен барлық жұрт дауыс қатқан адамға қарады. Мәйітті көмген соң, әлгі адам қабірдегі жерді тегістеп, былай депті: «Ариф» («нұрланған», жоғарғы дәрежелі сопы), салық жинаушы, қазына сақшысы, жазушы немесе күзетші болмасаң да, бақытты екенсің — қабір иесі». Омар ибн-Әл-Хаттаб: «Оны маған әкеліңдер! Оның осы дұғасын қайдан  алғанын сұрайық». Бірақ әлгі адам көздерінен ғайып болыпты. Бәрі қарауға кірісіп, оның табаны қалдырған ізі шынтақтың ұзындығына тең екендігін көріпті. Сонда Омар ибн-Әл-Хаттаб айтыпты: «Алламен ант етейін, бұл Мұхаммед пайғамбар айтқан Әзіреті Қызыр болған».

Ибн-Асакир иснады Әл-Аузағи арқылы Макғулиға жететін хадис келтіріпті. Ол болса, Уасиләт ибн-Әл-Аскағидың келесі сөздерді айтқанын естіпті:

«Бірде біз Алла елшісі Мұхаммед пайғамбармен  бірге Табукқа жорық жасадық. Біз Жизам өңіріндегі Әл-Хаура деген жерде едік. Бізді қатты шөл қысқан болатын. Бір кезде біз жаңбыр жауған жерге шығып, алдымызда ішінде екі өлексе жатқан жаңбыр суының шалшығы көрінді. Аңдар өлексе етінен жеп болған соң шалшықтан су ішіп жатқан. Біз Мұхаммед пайғамбардан  сұрадық: «Уа, Алланың елшісі, мынау өлімтікті аңдар жеген». Ол жауап берді: «Иә, бірақ осы екі мәйіт таза, олар аспан мен жерден жаратылып, оларды еш нәрсе бұза алмайды. Аңдардың (судан болған) несібесі — іштерінде, біздің несібеміз — бізге болмақ».

Түннің үштен бір бөлігі өткенде біз кенеттен мұң мен қайғыға толы дауыстың айғай салғанын естідік: «О құдайым! Мен Мұхаммед пайғамбардың  үмбетінен — кешірілген және нығмет жасалған үмбеттен, жауап берушісі бар үмбеттен болуымды нәсіп ете гөр!». Мұхаммед пайғамбар  келесідей бұйырды: «Әй Хузайфа мен Анас! Мынау шатқалға барып, бұл не дауыс екенін біліңдер!».

Әлгі жерге шыққанымыз сол еді киімі қардан ақ адамды көрдік. Оның жүзі мен сақалы да ақ түсті еді. Мен [Хузайфа]  оның жүзі киімінен ағырақ па, әлде керісінше ме түсінген жоқпын. Ол бізден екі, тіпті үш қарысқа ұзынырақ болатын. Біз онымен сәлемдестік, ол да солай істеді. Сосын ол былай деді: «Қош келдіңдер! Сендер Алла елшісі  елшілерісіңдер». Біз иә дедік. Сосын біз: «Алла саған мейірім еткей — сен кімсің?», — деп сұрадық. Ол: «Мен — Ілияс, пайғамбармын. Мен Меккеге жетейін деп жолға шығып, сендердің әскерлеріңді көріп қалдым. Сонда алдында Жебірейіл періште, артында Микаил періште бар періштелердің әскеріндегі бір жауынгер маған: «Бұл адам сенің бауырың, Алла елшісі! Оны қарсы алып, сәлем бер!» — деп айтты. Сендер екеуің қайтып, оған менің сәлемімді жеткізіңдер. Оған менің сендердің әскерлеріңе баруымның қажеті жоқ деп айтыңдар. Түйелер менен шошып, ал мұсылмандар менің бойымнан зәре-құттары қашып кетуден сескенемін. Бұл менің сендер сияқты жаратылмағанымнан. Ол маған келсін деп айтыңдар». Хузайфа мен Анас оның қолын қысып, онымен амандасты.

Сосын Әзіреті Ілияс Анас туралы сұрады: ««Бұл кім?». Хузайфа ибн-Әл-Йаман оның Алла елшісінің  сахабасы екендігін айтты. Әзіреті Ілияс оған сәлем берді. Сосын ол былай деді: «Алламен ант етемін, оны бүкіл жерге атақты қылатын аспан олжасына лайықты адамды аспан мекендеушісі Алла елшісі Мұхаммед пайғамбардың  сахабасы деп аталады». Хузейфа сұрады: «Сен періштелерді кездестіресің бе?». Ол былай деді: «Мен оларды жолықтырмайтын күн жоқ. Олар маған, ал мен оларға сәлем береміз». 

Сосын бізге Мұхаммед пайғамбар  келді. Ол бізбен бірге алға шатқалға кіргенше қозғалып, оның жүзі жарықпен  нұрланды. Әзіреті Ілиястың жүзінен бір жарық шыққан екен, ал оның киімі күн сияқты жарқырап тұрды. Алла елшісі былай деді: «Тыныш!». Біз Мұхаммед пайғамбарға  бес қарысқа жақындадық. Мұхаммед пайғамбар  Әзіреті Ілиясты ұзақ құшақтады. Сосын олар отырды. Кенет біз түйедей дәу құсқа ұқсаған бір ақ түсті жаратылысты көрдік. Ол пайғамбардың  айналасында қанаттарын сермеп э, айналып жүріп, онымен біздің арамызда орнықты.

Содан кейін Мұхаммед пайғамбар  бізге қарай [құздан] шықты да, былай деді: «Уа Хузайфа! Уа Анас! Бері келіңдер!» Біз жақындап, алдымызда жасыл түсті дастарқанды көрдік. Мен бұндай керемет дастарқанды бұдан бұрын көрген емеспін. Сосын дастарқанның жасыл түсін ақ түс баурап, біздің беттеріміз бен киімдеріміз жасыл түске оранды. Бұдан соң дастарқан үстінде күтпеген жерден: нан, анар, банандар, жүзім, құрма мен бұршақ пайда болды. Сосын Әзіреті Ілияс былай деді: «Алланың атымен жеңдер». [Анас пен Хузайфа] сұрады: «Уа Алланың елшісі! Бұл жердің тамағы ма?». Ол былай деді: «Жоқ бұл менің қырық түн мен күнге жететін тамағым. Маған оны періштелер әкеледі. Қазір тура сол қырық түн мен күннің біткен кезі. Бұл тамақ Алла: « «Бол!», — дегенде, ол пайда болатын заттардың бірі.

Біз сұрадық: «Сен қайдан келе жатырсың?». Әзіреті Ілияс жауап берді: «Румия елі жағынан. Мен мұсылмандар арасынан болған бір халықпен соғысып жатқан періштелер әскерінде болдым». Біз сұрадық: «Сен келеген жерге дейін қанша уақыт жүру керек?». Ол жауап берді: «Төрт ай. Мен ол жерден он күн бұрын кетіп қалдым. Мен Меккеге дейін жеткім келеді. Мен ол жерде жылына бір рет маған келесі Меккеге келуіме дейін бір жыл бойына жететін суды ішемін».

Біз одан сұрадық: «Ең күшті шайқастар қайда өтіп жатыр?». Ол былай деді: «Шамда (Сирия мен Ливан), Иерусалимде, Мағриб пен Йеменде. Мұхаммед пайғамбардың  мен баспаған кіші және үлкен мешіті жоқ».

Біз одан сұрадық: «Сен Әзіреті Қызырмен қашан кездескен едің?». Ол жауап берді: «Бір жыл бұрын біз Меккеде қажылық кен кездестік. Ол маған: «Сен менен бұрын Мұхаммед пайғамбармен кездесесің. Оған менен сәлем айт деді». Ол Мұхаммед пайғамбарды құшақтап, жылап жіберді. Сосын біз оның қолын қысып, оны құшақтадық. Ол қайтадан жылады, біз де жыладық.

Біз ол бір ауыр салмақ сияқты аспанға көтерілгенше қарап тұрдық. Біз Мұхаммед пайғамбарға: «Уа Алла елшісі! Біз кереметті көрдік. Ол аспанға түсіп кеткендей болды!». Пайғамбар жауап берді: «Ол періште қанаттарының арасында ол оны қалаған жеріне дейін жеткізгенше болады».[10]

Қыдыр атаны шариғи көзқараспен сараптау

Халық арасындағы Қыдыр ата жайлы аңыз-əңгімелерді зерделесе, ол байырғы заманнан бері өмір сүріп келе жатқан ұлы әулиелер қатарынан екендігін, жан мен тән сыйлаушы, мәңгі өмір сүретін секілді екендігін аңғарса болады. Енді осы нәрселердің исламға қаншалықты жақын екендігін зерттеп көрелік.

Қыдыр атаның есімі пайғамбарлардың қатарынан кездеседі. Мұса пайғамбар мен Хыдырдың қиссасы Құран Кәрімде келген атақты қиссалардың бірі. Құран аяттарына сүйенер болсақ, Хыдыр өздігінен іс атқармаған. Әрі Аллаһ тағаланың ең білімді пенделерінен. Жақсы іс атқарушы болып та есептеледі. Дегенмен әулие, көріпкел, жан мен тән сыйлаушы секілді сипаттары жоқ.

«Əулие» араб тіліндегі «уәли» сөзінің көпше түрі. «Уәли» қазақ тілінде "дос", ал «әулие» "достар" деген мағына береді. Жалғыз адамға әулие сөзінің өзін қолдану қате болып есептеледі. Себебі ол көптік мағынадағы сөз.

Көріпкелдікке тоқталар болсақ, Ислам дінінің наным, сенімі бойынша болашақты Аллаһтан басқа ешкім білмейді. Пайғамбарлар да білген емес.

Сонымен бірге жан мен тәнді сыйлаушы Аллаһ болып есептеледі. Құран аяттарына жүгінер болсақ Хыдырға яғни, Қыдыр атаға байланысты бұл сипаттар жоққа шығарылатын секілді.

Наурыз түндерінде Қыдыр ата «үйлерді аралайды», «батасын береді» деген сөздерге тоқталар болсақ, наурыз әлі күнге дейін жалғасып келуде, демек Қыдыр ата әлі күнге дейін аралап келе жатыр деген сөз.

Сондай-ақ кейбір тәпсір және тарих кітаптарында Хыдыр тірі деген пікір айтылады. Негізінде бұл өрескел қате түсінік. Бұған дәлел Абдуллаһ ибн Омар риуаят еткен хадисте пайғамбарымыз бірде құптан намазын оқып болған соң сахабаларға бұрылып: «Мына түндеріңді көріп тұрсыңдар ма?» - деп сұраған. Олар: «Иә», - дейді. Сонда Пайғамбарымыз: «Жүз жылдан кейін жер бетінде қазір тірі болған ешкім қалмайды», - деген (Хадисті Бұхари және Муслим риуаят еткен). Сонымен бірге Кувейттің Филикия деген аралында Хыдырдың (Қыдыр ата) қабірі бар деген мағлұматтар бар. Бұл мағлұмат араб тіліндегі уикипедияда жарияланған. Және араб клубы сайтында Хыдырдың қабірінің суреті берілген. Сурет Яхия әл-Рабиғанның (мин әййәми заман) кітабынан алынған. Аталмыш мәліметтерге де сүйенер болсақ, Хыдыр дүние салған.

Hızır aleyhisselâm, Allahü teâlânın sevgili kullarındandı. Doğdu, büyüdü ve vefât etti.

Қазақша аудармасы: "Хызыр алейһисселам Аллаһ тағаланың сүйікті құлдарынан. Ол дүниеге келді, өсті, үлкейді және дүние салды."

Халық арасында тағы айта кететін бір жәйт, «Қыдыр ата» мен «Қадыр түнін» шатастыратындар кездеседі. Көпшілігі дерлік десек артық кетпеспіз. Қыдыр ата мен Қадыр түні екеуі екі бөлек нәрсе. Қыдыр түні рамазан айында яғни оразада болатын түн. Рамазан айының соңғы он тақ түндерінің бірі Қадыр түні. Ғалымдардың көпшілігі рамазан айының 27-ші түні «қадыр түн» деген пікірлер айтқан. Қадыр түні Қыдыр ата келеді деген де қауесеттер бар. Бұл да негізсіз пікірлер. Қадыр түнінде кімнің келетіндігі, яғни, жер бетіне Қыдыр атаның емес періштелірдің түсетіндігі жайында аяттар бар. Аллаһ тағала Құранда былай дейді: «Негізінде Құранды Қадыр түнінде түсірдік. (Мұхаммед) Қадыр түнінің не екендігін білесің бе? Қадыр түні мың айдан хайырлы. Періштелер мен Жәбірейіл періште ол кеште Раббыларының рұқсаты бойынша барлық іс үшін (Жер бетіне) түседі. Ол бейбітшілік кеші (болған қадыр түні) таң рауандағанға дейін жалғасады».

Құран аяттары мен хадистерге жүгінсек, Қыдыр атаның тірі, әлі күнге дейін үйлерді аралап жүргендігіне дәлелдер жоқ. Тек қана қауесеттер, аңыздар, халық аузындағы сөздер. Қорыта келе Құран Кәрімдегі Мұса мен Хыдырдың арасындағы оқиғаға қарар болсақ, Аллаһ тағала ізгі, иманды ата-аналардың салауаттылығына өзі тікелей араласып отыр. Оларға бейқайыр ұлдың орнына ізгі перзент сыйлады, балаларына арналған қазынаның сақталуын кепілдіге алды, кембағал балықшыларды да кемесіз қалмауында қарастырды. Демек, Аллаһ тағала әр бір істен хабардар, әрі бұл істі Хыдырға (Қыдыр атаға) жүктеген. Хыдырдың иелік еткен ілімене келсек – бұл оған Аллаһ тағала дарытқан ғайып ілім. Ал, ғайып ілімдер тек пайғамбарларға ғана Аллаһ тағала тарапына беріледі. Қыдыр атаға байланысты ақиқат ғұламалардың айтуынша оның пайғамбарлар қатарынан, Аллаһтың ілімді пенделерінен болғандығы. Ал халқымыздың аузында жүрген аңыздардың шындыққа жанасар жері еш жоқ.

Кім білер, Қыдыр ата жайлы қиссалар біздің елге жетіп келемін дегенше жергілікті шамандық наным-сенімдермен араласып, ақыр соңы көріпкел, әулиеге айналған болуы әбден мүмкін.