Қытай батпырауығы

Қытай батпырауығы- Қытайдың ең алғаш ұшар құралы. Сона ықылым ерте заманнан- әлемнің әр түкпіріндегі адамдар  бейне құс сияқты көк жүзінде емін-еркін самғауды армандай бастаған. Қытайда мынадай бір аңыз бар: Чаң Ы деген ару өлместің дәрісін ішіп қойғандықтан, денесі жеңілдейді де, айға ұшып кетеді. Ежелгі Грецияда Икар деген адам әкесі байлап берген қанатпен ұшып күнді қуыпты деген әңгіме тараған. Арабтар болса, қалаған жеріне жеткізетін ұшар кілемді қиялдапты. 

Жер бетінде, ұшу қиялын болмысқа айналдырғандар Қытайлықтар еді. Қытай әдеби деректерінде жазылуынша, 2000 неше жылдың алдында Лубан атты ағаш шебері қырғидың қалықтап ұшуынан шабыт алып жасаған сауысқан тәрізді ұшар заты “Жасап болып самғап ұшқаннан, үш күн бойы жерге түспепті”- делінген. Лубанмен тұстас жасаған Қытайдың ойшылы және ғалымы Мо Жай деген адам да үш жыл уақыт жұмсап, ұша алатын ағаш кезқұйрық жасап шығыпты. Кейін қытайлықтар қағазды тапқырлағандықтан, бамбук шырпыға қағазды қарғашалап бояулы сурет сызып, шыжым байлап жел күшімен қалқытып ұшырған. Адамдар алғашында оны “қағаз кезқұйрық”- деп атаған, әрі сол арқылы хат-хабар жеткізетін болған. Одан да кейінірек, Ли Йе деген адам “қағаз кезқұйрықтың” басына сыбызғы байлап ұшырғанда, желеміктің үрлеуімен жыңның (Қытайдың күрделі саз аспабы-ред.) дауысы сияқты дауыс шығарған. Соған сай оны қытайлар “фыңжың” (“жел саз”мағынасында-ред.) деп атап кеткен.

Мың жылдан астам уақыттан бері, қытайлықтар батпырауықты дәстүрлі халықтық өнер туындысы деп қарайды. Оның қаңқасының құрастырылуы, жарғағының желімделуі, сурет өрнегі және ұшыру әдісі жағында әртүрлі технология және өнер үлгісі қалыптасқан. Сонымен бірге, оның өн бойында би, өлең, сурет, опера, дін қатарлы мәдениет факторлары өзара қауышып, біте қайнасып жатады. Батпырауық ұшыру бір түрлі халықтық думан есептеледі. Алайда, кейбіреулер оны ғылыми тәжірибеге және әскери мақсаттарға да пайдаланған. Сұңдинастиясыныңадамдарыжарылғышдәрінібатпырауыққатаңып, білтесіне от тамызыпұшыруарқылыжаушебіне ойрансалған.

Бұл түрдегі батпырауықты адамдар “киелі от қарға”депатаған. Миңдинастиясы кезінде Уан Ху деген адам батпырауық арқылы әуеде самғауды қиялдаған. Ол бір арқалы орындыққа 47 тал оталғыш дәрі толтырылған жебе түтікше (бұл яғни кәдімгі зымыранның бастауыш түрі-ред.) таңып, екі қолына батпырауық ұстап түтікшені от алдыру арқылы дәрі мен батпырауықтың күшіне сүйеніп, кеңістікке көтерілмекші болады. Уан Худың сынағы сәтсізая қталды. Дегенмен, ол адамзаттың тұңғыш реткі қозғаушы күш арқылы ұшу сынағы болғандықтан, бәрібір ұлы маңызға ие болып қала берді. Уан Худың еңбегін мәңгілік есте қалдыру үшін, Халықаралық астрономия бірлестігі айдың арғы бетіндегі бір сақина тәрізді тауға “Уан Ху тауы” деген атберді.

ХІІІ ғасырдаиталиялық Марко Поло Қытайда 17 жылтұрыпелінеқайтқанда, ҚытайдыңбатпырауықжасауөнерінБатысқатаныстырды. БатпырауықБатысқатаралғансоң, еуропалықтардыңұшутуралыізденісісоданшабыталыптуындайбастады. Олардыңназараударғаныбатпырауықтыңкөркемөнерлікформасыемес, қайтаауаданауырзаттың да кеңістіккекөтерілеалатындығысияқтыфизикалықпринциптер мен басқа да ғылымитәжірибелерболды. 1752 жылы, жаздыңбірнажағайлыкешінде, америкалықәкелі-балалыФранклиндер, Филаделфия қаласыныңсыртында металл сым мен жібектенжасалғанбатпырауықұшырып, нажағайтогынылғалданғаншыжымдыбойлатыпжербетіненбиіктеубайлапқойғанкілттізбесінежеткізбекшіболды. Кілттізбегіндеадамдыәсерлендірерліктейжарқылтудырып, нажағайдыңбіртүрліэлектртаралуқұбылысыекендігідәлелденді. Франклин осы құбылысқанегізделіп, “жайтартқышты”ойлаптапты .

1794 жылы, Британиялық астроном Уелсонтәжірибеаспабынбатпырауыққақондырыпұшыруарқылыжоғарыкеңістіктегі температура, желжылдамдығы, ауақысымысияқтылардыөлшеп, әлемдетұңғыш кеңістіктегіметрологиялықөлшегіштіжасапшықты.

1804 жылы, Британиялықақсүйек Жорж Грей жасаған планер формалықжақтантұқыртпабатпырауыққамүлдеұқсайды. Батпырауықсоныменбірге, ұшудыреттеусаласынбағалысандықмәліметтерменжәнетәжірибелікәдістерменқамдады. 1877 жылыресейлікМожайски ерекшеүлкенбатпырауықтыңүстіндеотырады, ат-арбабатпырауықты тасжолдасүйрепшапқылайды, осы арқылыбатпырауықтыңқалқукүші мен көлбеубұрышыарасындағытәуелділіктіөлшеп, ұшақжасауғакөптегенқұндысандымәліметтержинады. ҰшақтытапқырлаушыағайындыРайттарзерттеукезінде, үнемібатпырауықұшыруәдісіарқылытәжірибежасапотырған. Сондықтан да, батпырауықұшуқұралдарыныңарғыатасыболмақ. Адам баласыныңұшуарманыдәлбатпырауықтыңтапқырлануынанбасталып, өзініңалғашқықадамынаттағанеді.

АҚШ-тың ғарыш және әуеге ұшу көрмесіне Сүн У-кұңның суреті салынған бір батпырауық қойылып, оның қасына үлкен әріптермен бадырайта: “Ең алғашқы ұшар құрал – Қытайдың батпырауығы мен отты жебесі”- деп жазылған.