Құдалық

Құдалық – ұл әкесінің қыз әкесімен құда болуы; ұл әкесінің баласына қыз айттырып келін түсіруі, ал қыз әкесінің қыз ұзатып, күйеуге беру салты.

Құдалық. Суретші Е. Оспанұлы.

Құдалық құрылымы

Құдалық – этномәдени кеңістіктегі құрылымы күрделі институт. Құдалықтың құрылымы бірінен соң бірі болып жататын бірнеше ғұрыптардан, ғұрыптар әртүрлі атқарылатын жол-жоралғылардан тұрады, ал жол-жоралғыларда берілетін әрқилы кәделер болады. Құдалықта атқарылатын ғұрыптар мен жол-жоралғылар, берілетін кәде-сыйларды құдаласушы екі жақтың, қыз бен жігіттің араларындағы материалдық, құқықтық, этикалық қарым-қатынасты реттеуде айрықша қызмет атқарған.
Әдетте, ұл өсіріп отырған әке қазақы дәстүрде баланың ішіп-жемі мен киім-кешегінен басқа төрт парызын өтеуге тырысады. Біріншісі, баланы сүндетке отырғызып, сүндет атын беру; екінші, сауатын аштыру; үшінші, қалыңмалын беріп үйлендіру; төртіншісі үй тігіп, еншісін беріп бөлек шығару.
Әз Тәуке заманында белгіленген заң бойынша әке баласын 15-тен, ал қызын 16 жастан асқанда некелестіре алады екен. Алайда, ата-ана құдалық қамын бұдан да ертерек ойластыра бастаған.

Құдалықтың мақсаты

Құдалықтың байырғы қазақ салт-дәстүрінде мұраты біреу ғана болған: ұлды үйлендіріп, келін түсіру; қызды күйеуге беріп, құтты орнына қондыру. Алайда құдалықтың мұраты біреу ғана болғанымен мақсаты әртүрлі: қызының материалдық мұқтаждықта болмауы; қалыңмалды көбірек алу (өйткені екінші, үшінші, төртінші ұлын үйлендірудің қамын ойлайды); байырғыдан келе жатқан достамырлықты ендігі жерде құдатамыр болу арқылы жалғастыру; ежелден келе жатқан құдаластықты су сүзілмейді, сүйек үзілмейді деген қағида бойынша үзбей жалғастырып, сарысүйек құда болу; құдалықты жаңғыртып отыру; сүйек жаңғырту, яғни әйелі қайтыс болған күйеудің балдыз алуы құдалығы; немере сүйіп (жас иіс көріп) қызық көру т.б. ықпалды румен тұрғалас құдалықта болып, туыстық қатынас орнату.
Бұл жерде ру, тайпа деңгейіндегі аса дәулетті, ықпалды адамдардың әр басқа ру, тайпалардағы өзі тұрғылас адамдармен құда болу салты құр мақтан, атағын аспандату емес. Мұндай тұрғалас құдалықтың мақсатындағы саяси-әлеуметтік сипатты көрнекті педагог-ағартушы Ы. Алтынсарин былайша тереңінен таратып ашқан: «Даңқты қазақтар әрқашан өзінің баласына басқа бір рудан, тайпадан барып, өзіндей даңқты адамдардың қызын айттыруға тырысады, қазір де солай. Қазақ арасындағы аңызға қарағанда, қыз айттырудың мұндай тәртібі Есім ханның бұйрығы бойынша орнаған көрінеді. Қазақ қарттары мұндай тәртіпте алысты болжағандық бар екенін, өйткені, қазақ арасы тыныш болмаған кездерде оның халыққа пайда келтіргенін айтады. Шынында да, қазақтарға кейбір билердің ықпалының өте күштілігіне қарағанда, жауласып отырған рулардың өзара татуласуына себеп болды деуге болады. Қазақ арасында қазір берік орын теуіп отырған әдет, атап айтқанда, өзінің сегіз атадан жақын туысқандарының қызына үйленбеу әдеті, мүмкін, осы себептен болар».

Орындалатын ғұрыптар

Құдалық, құдаласу, құда түсу бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар, яғни құдаласу, құда түсу бірнеше актіден тұратын күрделі үрдіс болса, құдалық – солардың бір тиянаққа келгендегісі.
Құдалықты бастау, әдетте, күйеу жігіт жақ тарапынан болады. Әр жақтың өзді-өзіне тән орындауға тиіс ғұрыптары, онда атқарылатын жол-жоралғылары, жол-жоралғыларда берілетін кәде-сыйлар болады. Олар: күйеу жігіт әкесі тарапынан орындалатын ғұрыптар – қыз айттыру, құда түсу, қалың беру, ұрын бару, қалыңдық ойнау, өлтірісін беру, құда шақыру (есік-төр көрсету тойы), келін түсіру тойы. Осы ғұрыптарда берілетін кәделер үш түрлі болады: 1) мінгізері – мінт; 2) кигізері – киіт; 3) ұстатары – сыйт.
Ал, қыз әкесі тарапынан орындалатын ғұрыптарға – құдатүсер тойын өткізу, қыз жасауын беру, күйеу жігіт пен қалыңдықтың некесін қидыру, қыз ұзату тойын өткізу. Құдатүсер тойында құда қарсы алу, құда күту, құда аттандыру жоралғылары жасалады, ал кәделерге – киіт кигізу, мінт мінгізу, сыйт беру т.б. жатады.

Қалың (қалыңмал) беру ғұрпы

Құдалық салтында қалың беру едәуір уақытқа созылатын үрдіс. Жігіт әкесі берілетін қалыңды келісілген мөлшер бойынша үштен бірін, жартысын, болмаса төрттен бірін белгіленген уақыт бойынша беріп отырады.
Дәулеті, тұрмысы жоғары адамдар да қалыңды бірден қыз әкесінің алдына салып айдатпайды. Құда түсуден кейін, шамамен бір-екі жыл өткен соң, күйеу жігіт қалыңмалдың ілу деп аталатын бөлігін алып келеді. Қыз әкесі әкелген ілуді жарамды деп тапса, күйеу жігіттің ауылдан бір шақырымдай жерге шатыр немесе үй тігіп, ұрын келіп жатуына рұқсат береді. Күйеу жігіттің қалыңдығымен кездесуге алғаш келуін ұрын келу дейді.
Қалың беру тұрмыс күйі құбатөбел шаруалар үшін оңай бола бермейді. Бұндай материалдық қиындықтан шығу үшін кейбір адамдар ұлына 9-10 жастан бастап қыз айттырады. Жыл сайын қалыңның белгілі бір бөлігін қыз әкесіне беріп тұрады. Құдалық салт бойынша белгіленген қалың 12 жылға дейін яғни бір мүшел өткенше қыз әкесіне беріліп бітуге тиіс. Одан әрі уақытты созуға болмайды, өйткені қыз бойжетіп кетеді. Бойжеткен қызды күйеуге ұзатпай, ұстап отыру қыз балаға обал дей келіп, «қысырақ баққаннан да, қыз баққан қиын» (мәтел) дейді. Ал он екі жылдың ішінде қалыңын беріп біте алмаса, құдалықты үзбеу жағын қарастырып, қыз әкесі кіші қызын беруге келіседі.
Қалың беру ғұрпында ақ батамен бекітілген уағдаластықтың негізі қалың берумен байланысты. Қалыңның келісілген бір бөлігін бергеннен кейін ғана күйеу жігіт қыздың ауылына ұрын келе алады, ұрын шайдан соң қалыңдық ойнау жоралғысын жасап, келіп-кетіп қалыңдық ойнау жоралғысында қыз жеңгелеріне кәде сый беріп тұрады. Тиісті қалыңын беріп болған соң ғана ұзату тойы жасалып, қалыңдық күйеу жұртына ұзатылады. Сонымен, бұдан қалың беру ғұрпының құдалық салтында айрықша мәні болғаны байқалады.

Құда түсу ғұрпы

Құдалық салтындағы құдаласу, құда түсу ғұрпы алдымен қыз көру жоралғысынан басталады. Көңілдеріне жаққан соң, жігіттің әкесі қыздың ата-анасына туыстығы бейтарап, жөн білетін адамды жаушы етіп жібереді.
Қыз жақтың қарсы емесін, сұралатын қалыңмал мөлшерін шамалаған соң, жігіт жақ қыз айттыруға өз туыстарын жібереді. Қыз айттырушылар ақшалай немесе мал түрінде сырға салар кәдесін береді және құда түсуге қай шамада келетінін келісіп келеді. Бұдан кейін құда (жігіт әкесі) ауылдың беделді адамдары мен ақсақалдары, бетке ұстарларымен ақылдасып, кесімді үлкен кәделердің, яғни ілу, сүт ақы, той малы қандай көлемде болатынын, есік көруге кімдер баратынын шешеді.
Құдалыққа баратын адамдардың құрамы:

• үлкен шаңырақтан;
• құда-жегжаттан;
• елдің беделді адамынан;
• сөзге шешен, әдет-ғұрып, жөн-жосықты жақсы білетін адамнан құралады.
• сондай-ақ, айтыс ақыны, палуан, күлдіргі, атақты мешкей апаруы мүмкін. Мешкей апаратыны құдаларға тартылатын қайқайма құдатабақ, сол қайқайған түрінде қайтпай, сыпырып-сиырылған түрде қайтарылуы тиіс.

Құдашылардың барлығы бір құдаға бағынып, оның айтқандарынан шықпайды. Құдалықта жанжал, төбелес шығып кетпеуге тиіс, онда құдалықтың шырқы бұзылады.
Осыдан соң жігіт әкесі алдын-ала келісілген уақыт бойынша 10-15 адамнан құрылған туыстарын құда түсуге аттандырады немесе оларды өзі бастап барады. Екі жақ алдын-ала келісілген, уағдаласқан қалыңмалдың мөлшерін нақтылап, қай бөлігін қай кезде беруді, сондай-ақ, той малы, сүтақы, ата күші тәрізді кесімді кәделердің мөлшерін келісіп баталасады. Ақ бата құдалықтың қасиетті мөрі іспетті болып, құқықтық күшіне енеді. Құда-жекжаттығымыз мықты, мыңжылдық болсын деп, құдалықтың қарғы бауы кәдесіне күйеу жігіт әкесі жылқы атайды. Қыз әкесінің, жігіт әкесінің аттары аталып құдаласқаны, олардың ұлы мен қызының атастырылғаны жиналған жұртқа жария етіледі де құйрық-бауыр жеу жоралғысы жасалады. Осыдан бастап оң жақтағы қыз ақ баталы қалыңдық аталып, қыз ауылында құдатүсер тойы өткізіледі.

Құдатүсер тойы

Құдатүсер тойы құдалықтағы аса маңызды ғұрыптың бірі саналады. Байырғы қазақ тұрмысында құдаластық салтындағы атқарылатын жол-жоралғылар құдаларды қарсы алу; құдаларды күту; құдаларды аттандыру деп аталады. Бұлар өз ретімен атқарылатын аса жауапты актілердің бірі болған. Құдатүсер тойын өткізерде құдаларды қарсы алу, күту, аттандыру бір ғана шаңырақтың емес, әулеттің, арғы ата, ағайын-туыстың бәріне де сын деуге болады. Бұл жоралғыға қатысты берілетін әр алуан кәделер болады. Бұларды этнос санасындағы фрейм-сценарий форматы бойынша төмендегіше сипаттауға болады.

Құдаларды қарсы алу жоралғысы

Қызды ауыл құдашылардың құдалыққа келе жатқанын білісімен-ақ ауылдан оқшаулау жерге құда күтетін арнайы үй тігеді. Үйдің ішіне үш салар текемет, сырмақ, кілем жайылып, көрпе төселіп, жастық тасталады. Оқшаулау жерге ат байлайтын керме орнатылады. Қарсы алушы топ құдаларды аттарынан түсіріп, аттарын байлайды. Бұл ізеті үшін атбайлар кәдесін береді. Күтушілер келе жатқан құдаларды үйдің алдына шығып қарсы алады. Құдалар бір-бірімен төс қағысып амандасып, есен-саулық сұрасады. Қарсы алып, үйге кіруге шақырған жас әйелдерге арқанкерер, ауылкөрімдік кәделерін береді.

Құда күту жоралғысы

Құда күтуші ауыл жігіттерінің бірі босағаға мал алып келіп, құдалардың үлкенінен малды бауыздауға бата сұрайды. Құдалардың үлкен-кішілеріне, жолына қарай сойылған малдың кәделі мүшелерінен әзірленген құдатабақ тартылады. Әзіл-қалжың айтысып, ара-тұра өнерпаз жастар ән салып, күй тартады. Құдалар жағы да «әу» десіп, өз өнерлерін көрсетеді. Құдаларға көрсетілген әзіл-оспақ, әзіл-сықақтың қандайына да болса да құдалар ашуланбайды, олармен бірге күлісіп жүріп құдашылардан өз «ұпайын» алады. Өз кезегі келіп, қыз берген құдаларды күйеу жігіт әкесінің ауылына шақырғанда олар да құдатартардың небір күлкілі түрін тауып, тапқырлықпен «қарымта қайырады». Кейде құдатартардың қиын түрлерінен құда-құдашаларға тиісті кәде сыйын беріп, «құтылады». Бұндай гедонистік шаралар көңіл көтеру үшін жасалған тәрізді көрінгенімен, оның түп мәнінде «дегеніме көнсең құда боласың» дегендей тасаланған мән барлығы байқалады.
Құдалардың бетіне ұн, ақ, қамыр, қой сүтіне шыланған қазанның күйесін жағу күлкі шақыру сияқты көрінгенімен, байырғы мифтік санада ақ (сүт), дән, қазан «көбею», «өсіп-өрбу», «өркен жаю» ұғымдарымен символдық байланыста болған.
Құдатартар «ойын-сауық жоралғысы» өткен соң құдалар көп ұзамай қыз әкесінің үйіне кіреді, босағаға ат байлар кәдесін береді. Құда күтуге мұнда да ерекше көңіл бөлінеді «құдалыққа керегі – алыс-беріс, ағайынға керегі – барыс-келіс» деп қыз әкесі сөз бастап киіттің, кәде сыйдың ең бағалысын үлкен құдаға деп алдына қояды. Киіттің құны басжақсының құнына теңесетіндей қымбат болады.
Қазақ дәстүрі бойынша құдалар бір үйден қайтпайды. Қыз әкесінің жақын туыстары құдаларды кезегімен үйлеріне шақырып, кәде сыйын беріп күтеді. Құда күтушілер, құдашылар да әдемі әзіл, ән-күйімен құдатүсер тойының ажарын аша түседі.

Құда аттандыру жоралғысы

Құда аттандыру жоралғысы құдатүсер тойдың соңғы қызметі болып саналады. Құдалардың ат көлігі, жол жабдықтары әзірленеді. Қыз жеңгелері мен жас әйелдер құдалардың қолтығынан сүйеп, даярланып қойған ат көлігіне мінгізеді. Бұл қызметі мен ілтипаты үшін құдалар құдашаларға қолтықсүйер кәдесін береді. Құда күтушілер әзіл-қалжыңмен, әуелеткен әнмен құдашыларды ауыл шетіндегі жолға дейін шығарып салады.

Есік-төр көрсету жоралғысы (құда шақыру тойы)

Құда түсер тойынан кейінгі өз кезегінде өтетін той күйеу жігіттің ауылында болады. Оны құда шақыру тойы деп атайды. Күйеу жігіттің әкесі құдасын есік-төр көріп, елдегі ағайын-туыстарымен танысуға шақырады. Алайда бұл жоралғы есіккөрсетер деп аталғанымен, шын мәнінде, қыз ауылында өтетін құдатүсерге қайтарылған «жауап» есепті болған. Құда шақыру тойында жасалатын жол-жоралғы, кәделер (құдаларды қарсы алу, құда күту, құда аттандыру т.б.) қызды ауылда өткен құдатүсердегідей болады.
Алайда құда шақыру тойында әртүрлі ойын-сауық жоралғылары өтеді. Солардың бірі – құдатартар. Бұл жоралғыларда күлдіргі ойын-оспақтардың құдажүгіртер тәрізді «жаңа» түрлері көрсетіледі. Алыстан ат арылтып шөліркеп келген құдаларға күтуші келіншектер саумал ұсынса, іш айдайтынын біліп, қымызаяққа ерін тигізіп қайтарып береді. Сондықтан құдаларға қымызды өлтірмей береді. Ашыған қымыздың үстіне жаңа сауылған саумал құяды, бірақ піспейді. Мұндай пісілмеген қымызды өлтірілмеген қымыз дейді. Шөліркеп келген құда қымыздың өлтірілген- өлтірілмегенін аңдай алмай сіміріп салып, қымызаяқты бірден босатады. Біраздан соң, ет жеп, сорпа ішкен соң құданың іші бұзылып, ауыл сыртындағы тобылғы сайға бірнеше мәрте жүгіреді. Мұндай әзілді құда жүгірту дейді. Осыны байқаған құдашалар мырс-мырс күліп, «жоқ қарап жүрсіз бе, құдажан?» деп әзілдейді.
Жетісу жеріндегі құдатартар жоралғысында, үйден шыға берген құдалардың біреуін алты әйел тарпа бас салып, ұраға түсірмек болады, немесе «кірлеп кетіпсіз ғой құдажан» деп жақын жердегі бұлақ суына апарып құданы тоғытпақ болады. Мұндайда кәнігі құда ары-бері қашқақтаған болып, құдашалардың ышқырынан ұстап, дамбал бауын үзіп жібереді. Дамбалы аяғына түскен құдаша «бетім-айлап» тұра қашады да, өзі жұртқа күлкілі болады. Мұндай ойынды халық арасында алты қатын жортақай деп атайды.
Той өткен соң, күйеу жігіттің ауылы құдаларды аттандыру қамына кіріседі. Қыз әкесіне тиісті киіт кигізіп, мінт мінгізеді, қалған құдаларға кәде сыйларын береді. Бірақ бұл жерде қыздың әкесі қалың алғандықтан, алыс-беріс жағы қыз ауылындағыдай аса көлемді бола қоймайды. Құда аттандырарда күйеу жігіттің әкесі қалыңның қалған бөлігін құдасының алдына салып айдатады.
Сөйтіп, құдалардың аткөлігі де даярланады. Мұнда да жас әйелдер атқа мінген құдалардың қолтығынан сүйеп, ізет көрсетіп, қолтық сүйер, құда аттандырар кәдесін алады. Әнші қыз-жігіттер ән салып, әзіл оспақ айтады. Ал, жыршылар құдаларды көтере мақтап-мадақтап жырға қосады, сөйтіп, құдаларды жоғары көңіл-күйде аттандырып, жолға салады.

Әдебиеттер

• Алтынсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства. ЗООИРГО. Вып.1. Казань, 1870. С.104-110;
• Загряжский Г. Юридические обычаи киргизов. О народном суде у кочевого населения Туркестанского края по обычному праву (зан). Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник. Под. ред.: Маева Н.А. Вып.IV. СПб., 1876. С.151-202;
• Алекторов А.Е. Основание брака и свадебные обычаи у киргизов. ОЛ. 1888. №11,12. С.185-195; 36-37;
• Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. Ташкент: Типо-Литография С.И. Лахтина, 1889;
• Тронов В.Д. Обычаи и обычное право киргиз. ЗИРГО ОЭ. СПб.: Скоропечатня П.О. Яблонского, 1891. Т.XVII. Вып.II. С.71-89;
• Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сырь-Даринской области. ТС. 1916. Т.568. С.51-65;
• Сүйіншіден – көңіл айтуға дейін. Құраст. Н.Төреқұл. Алматы: Қазақстан, 1998;
• Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры. Алматы: Арыс, 2007;
• Зиманов С.З. Қазақ халқының әдет-ғұрыптары және дәстүрлері туралы деректер (академик С.З. Зимановтың қолжазба қорынан алынды. XX ғ. 60 жылдары жиналған, өзгертусіз берілді). Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 9-том. Алматы: Жеті жарғы, 2008. 169-194 бб.;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.