Құлсары би Тінекейұлы

 Басқа мағыналар үшін Құлсары деген бетті қараңыз.

Құлсары Тінекейұлы (1820, Маңғыстау ойы – 1900, Атырау облысы, Жылыой ауданы, Құлсары) – атақты би. Адай руынан шыққан елге белгілі ақсақал. Ата шежіресі бойынша Мұңал – Бәйімбет – Сегізбай – Күшік (Ержігіт) – Айғыр – Тінекей – Құлсары. Құлсары қыстауы Маңғыстау ойы, жайлауы Жемнің Қамыскөлі болған. Құлсары би өзінің көріпкелдігімен де елге әйгілі болған. Ол өзінің түстерін айна-қатесіз жорып отырған. Бірде ағайын-туысқандарын жинап алып, өзінің қай кезде қайтыс болатынын дәл айтқан. Қайтыс боларының алдында: «өздері мекен етіп отырған жердің қойнауы байлыққа толы, несібесі мол» екенін айтып кеткен. Қайтыс болғаннан кейін Құлсары бидің өсиеті бойынша ауыл сыртындағы төбе басына жерленеді. Содан сол жер Құлсары атанып кетеді. Қазір Құлсары – Атырау облысы, Жылыой ауданында орнатылған. Құлсары Тінекейұлы 1820 жылы дүниеге келіп, дәл 78 жасында 1898 жылы қайтыс болған.Аса бай болмаса да өз дәулеті өзіне жетерлік дәрежеде өмір сүрген. Құлсары таза мал шаруашылығымен айналысқан және ауқатты адам болған.

Құлсарының сырт келбеті мен ерекше қасиеттері

Жүсіп пен Әбілқайыр ақсақалдардың айтуы бойынша Құлсары ортадан жоғары бойы бар, қапсағай келген, иықты, қою да емес, сұйық та емес сақал-мұрты бар қара-сұрлау кісі болыпты. Ағайын-тумаға қайырымы бол, еліне сыйлы, ерекше құрметке ие ақсақал болған. Жас шағында аң аулап, тазы ерткен, көппен бірге болғанды жаны сүйетін серілігі де болған деседі. Оның ең сүйікті істерінің бірі аттарды баптау, жарату және бәйге аттарын таңдау болса керек. Құлсарының бабасы Сегізбай асқан байлығымен (17 мың жылқысы болған деседі) қатар, көріпкел,аузы дуалы, қара сөз бен билікке шебер, айтқан сөзі желімді, басынан сөз асырмаған,ақылды да шешімді би болған ақсақал екен. Байлығы басынан асып жатса да, елге деген, халқына деген адалдығы бірінші кезекте тұрған екен. «Сегізбай жақсы сөйлесе, көңіліңді жадыратып, ойындағысын айтады;жаман сөйлесе, қай-қайдағыны айтады; билікте елдің бірлігін, ағайынның тірлігін айтады»-дейді екен замандастары.

Құрттардан естіген әңгімеге қарағанда Құлсары адамға тіке қарамай, үнемі төмен қарап отырып сөйлейді екен. Онысы көзінің ерекше қасиеті адамдарға әсер ететіндігінен болса керек. Сонымен қатар адамдардың тағдырын, жердің, судың, малдың қасиетін қажетті кезінде тап баспы айтып кетіпті, жарықтық. Оның ел алдындағы беделінің арқасында қанды қақтығыстар тоқтатылып отырған. Кіші жүз рулары мен Хиуа хандығы арасындағы даулы істе бес рет антқа тігілген. Антқа біреудің жалғызы, болмаса, елге қадірлі адамы деген жайсаңы тігілетін болған. Қазіргі тілмен айтқанда, кепілдікке берілетін болған. Атасының елге, жерге деген адалдығы Құлсарыға да дарыған екен.

Жан-жақты тарихи тұлға

Сонымен қатар Құлсары жан-жақты тарихи тұлға болып табылады. Оны ауыздан ауызға тарап, жазбаларға түскен тарихи деректерден байқауға болады. Ол шешен әрі би, қайырымды жан, көріпкел және атбегі болған. Оған дәлел ретінде мысал ретінде келтірілген тарихи деректен көре аласыз.

Шешендік өнері

Ол соғым сойғанда жас малдың етін бір бөлек, сақа малдың етін бөлек сақтайды екен. Сонда екінші баласы Шапай: «Әке, осы етті бөлек сақтауыңыздың сыры неде?» деп сұрапты. Сонда Құлсары: «Келген қонақтың екі түрі болады. Ақылы айдынды, сөзі асыл, көреген, шешен адам келсе, сақа малдың етін қазанға салдырамын. Ал сөз қадірін білмейтін, көп сөйлейтін, бас ауыртар қонақ келсе, тез құтылу үшін жас малдың етін таңдағаным. Әр қонақтың өз несібесі бар» - деген екен. Бұл мәлімет оның шешендік өнерін көрсетеді.

Атбегі

Құлсары таза мал шаруашылығымен айналысқан және ауқатты адам болған. Оның 7-8 мың қойы, 500-600-дей жылқысы, 250-дей түйесі болған деседі. Ортадан жоғары бойы бар, қапсағай денелі, иықты болған. Құлсары жастайынан ат таңдап, баптап, жаратып, бәйге аттарын таңдауға бүйрегі бұрып тұрған екен.Бұл дерек оның атбегілік қасиетін көрсетеді.

Көріпкелдік қасиеті

Құлсары ата қатты ауырып жатып балаларына «Менің жағдайым қиын, соңғы демім біткен соң мені ешқайда қозғамаңдар, осы боз төбенің басына қоярсыңдар. Осы төбенің астында үлкен дүбір бар, күндердің бір күні осы жер халыққа үлкен ырыс әкеледі» деген екен. Ата қайтқан соң, оның өсиетін орындап, айтқан жеріне жерленіп, басына биенің сүтін қосып иелеген балшықтан тас басып, ұрпақтары үлкен там тұрғызды. Расында сол жерден кейін «қара алтынға» айналған мұнай атқылағанда, Құлсарының көріпкелдігін ел мойындаған.

Құлсарының беделі

Құлсарыда тұратын журналист әрі ақын Әбдіхалық Сисенбердиев өзі құрастырған «Құлсары ата» атты шағын кітабында Құлсары Тінекейұлының 1870 жылы Жем, Сағыз бойын жайлап жүргенінде Маңғыстау ойындағы елдің патша үкіметіне қарсы көтеріліске шыққанын естіп, сарбаздардың мінісі мен тамағына деп, екі үйір жылқысын үлкен ұлы Үдербайды бас қылып, айдатып жібергенін жазыпты. Бұл әрекеті патша шенеуніктеріне белгілі болғанымен, ел арасындағы беделінің арқасында жазаланудан аман қалады.Ол осы әрекетінен ауыр жазаланатынын білседе, өз еліне қиын қыстау кезінде көмек көрсете алған қайырымды жандардың бірі.

Құлсарының шығу-тегі мен ұрпағы

Құлсары атаның тегі Бекет атаның арғы аталары шыққан Мұңал руынан тарайды екен. Одан бері қарай таратсақ Бәйімбет - Сегізбай-Күшік болып келеді. Күшектен сегіз бала, оның бірі Айғыр,одан Тінекей бастаған, Таужарық, Сәрісағұл, Бисен төрт бала, Тінекейден бастаған, Таужарық, Сәрсіғұл, Бисен төрт бала, Тінекейден-Құлсары, Қойшыбай, Шодыр атты үш бала болған. Құлсарының 7 баласы болған, олар: Үдербай, Шапай, Мерген, Сүйеу, Күзембай, Маңқы, Ембірді. Құлсарының үлкен ұлы Үдейбайдан Батырбай осы шежірені жазып қалдырушы Жүсіп (1888-1976) және Қарғабай, Балуанияз есімді төрт баласы болған. Үдербайдың үлкен ұлы Әбілқайыр ұзақ жылдар Қамыскөл орталық электр станциясында слесарь болып жұмыс істеп, зейнеткерлікке шыққан еді. 1973 жылы 60 жасында қайтыс болды. Құлсары би туралы осы деректерді бүгінге жеткізген оның немерелері марқұм Жүсіп пен Әбілқайыр ақсақалдар, аталары қайтыс болғанда бірі 25, бірі 13 жаста екен.

Қызықты деректер

Облыстық мұрағатта, интернетте де Құлсары атаның батыр болғаны айтылады. Алайда оның ерлігі туралы мәліметтер жоқ. Ақсақалдардың әңгімелерінде де бұл туралы ештеңе айтылмайды. Ал бұл Құлсарының батырлық қырын зерттеуге түрткі болып отырған жайт...