Үдегейлер

Үдегейлер (өзд. атауы — удээ, удэхэ) — халық, Ресей Федерациясының Приморье, Хабаровск өлкелерінде (Уссури, Хунгари, Анюй өзен алабында) тұрады. Жалпы саны 1,8 мың адам (2000).

Үдегейлер
удэғе
Бүкіл халықтың саны
1 500 адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	1 453 (2010)
Украина	42 (2001)
Тілдері
үдегей тілі
Діні
шаманизм, православие

Сырт келбеті

Антропологиялық жағынан олар үлкен моңғол пішіндес расаның солтүстік азиялық тобына жатады. Олар айқын белгілері бар тән көрініске ие. Бұл:

• құрылымы жұмсақ қара шаш;
• үсті қаракоңыр және ашық көздер;
• кішкентай жұқа еріндер;
• кішілеу мұрын;
• жалпақ, биік тұлға;
• көрнекті бет сүйектері;
• тығыз дене бітімі;
• шағын бой биіктігі;

Басқа моңғолоидтармен салыстырғанда удегейлердің терісі ақшыл, шаштары мен көздерінің пигментациясы онша айқын емес.

Тілі

Алтай тілдеріндегі тұңғыс-маньчжур тобына жататын удэгей тілінде сөйлейді. Анюй, бикин, иман, хор, хунгарий, т.б. диалектілері ертеректе болғанымен, қазіргі таңда ұлттық тілін, салт-дәстүрлерін жоғалта бастаған. Үдэгей тілі – жазуы жоқ тіл; Кеңестік тіл жүйесін қалыптастыру кезінде кириллица графикасы негізінде жасалған жазу таралмай қалды. Удэгей тілінде диалектикалық бөліну жоқ.

Діні

Христиан діні үдегейлер арасында белең алып келе жатқанымен, кейбір дәстүрлі діни көзқарастар (әруаққа сену, аю культі, бақсылық, т.б.) сақталған. Үдегелердің діни дүниетанымының негізі анимизм болды. Олар айналадағы барлық нәрсенің – өсімдіктердің, жануарлардың, құстардың жаны бар деп есептеді. Үдегелер тайга, тау, су, балық шеберлерінің культін қалыптастырды. Үдегейлердің өмірінде бақсылық маңызды рөл атқарды.

2010 жылға Ресей Федерациясындағы Үдегейлер қоныстануы

Тарихы

Үдэгейлерде ежелгі корей, бохай, түркі, тұңғыс, манжұр тайпаларының элементтері бар. 4-6 ғасырларда Жапон теңізінің жағалау аумақтарын алып жатқан жеті тайпадан тұратын Вудзи одағы құрылғаны белгілі. 7 ғасырда көші-қон процесінде араласқан халықтар Бохай мемлекетін құрады, оның бір бөлігі үдэгелер мекендеген аумақтарды алып жатты. Одан кейінгі тарихта Үдэге халқы немесе тайпасы бір мемлекеті жоқ аңшылар мен балықшылар ретінде айтылады. Үдэгелер өз тарихында нанайлар және эвенктермен байланыста болды, ең жақын байланыстар орочтармен болды. Орыс зерттеушілері 19 ғасырдың аяғына дейін үдэге мен орочтарды ажыратпай, бір халық деп есептеді. 1860 жылы үдэгелер Уссури өлкесін қосып алғаннан кейін Ресей мемлекетінің құрамына енді. 1960-70 ж. Үдэгейлердің анюй, хунгарий т.б. этнографиялық топтары болды.

Кәсібі

Үдегейлердің дәстүрлі шаруашылығы аңшылық пен балық аулауға негізделген. Балық аулау әсіресе, негізінен Уссури өзенінің жоғарғы тармақтарында өмір сүрген үдегейлер арасында болды. Олар терісі бағалы аңдарды негізінен қақпанмен ұстады, арбалет ірі жануарларды аулау үшін де қолданылған. Садақ пен жебе 20 ғасырда «әмбебап» қару болып қала берді. Балық аулауда әр түрлі шыбықтар, қармақ, ұсақ торлар жеке балық аулау құралдары басым болды. Жағалау аудандарында ғана лосось аулайтын тұзақтар салынды.

Уссури өзенінің салаларының тұрғындары үшін панта және женьшень кәсіптері тән болды. Үдегейлердің еңбек бөлінісі болды, ер адам қолөнермен айналысты, тұрғын үйлер мен басқа құрылыстар тұрғызды, қайық, шаңғы, шана, т.б. жасады. Әйелдер (ұзақ уақыт бойы) балық пен етті, былғары мен терісін илеген, олардан киім-кешек пен аяқ киім жасаған.

Тұрмыс салты

Үдегейлер қоғамының негізі патриархалдық шағын отбасы болды. Отбасында ата-ана құқығы және ерлер мен әйелдің міндеттері мен еңбек әрекеттерінің нақты бөлінуі болды.

Ер адам отбасын асырау мен қамтамасыз ету, тағаммен қамтамасыз ету, қарапайым еңбек құралдарын жасау және т.б. жұмыстарды атқарса, ал әйелдерге жинау, үй шаруашылығын жүргізу, бала тәрбиелеу, қосалқы шаруашылық қызметтері (киім, аяқ киім тігу, үй ыдыстарын жасау) жүктелген.

Үдегей баспанасы 1906 ж.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Үдегей ауылдары бір-бірінен ондаған шақырым жерде шашыраңқы орналасқан. Ауыл аумақтық-көршілес қауымдастық болды.

Үдегейлердің қоныстанған аймақтарда қысқы үйлердің түр-түрін пайдаланды: төбесі шатырлы және жылытылатын бөренеден жасалған жартылай жертөледен бастап екі-үш ошағы бар үш бөлмелі шатырлы үйшіктерге дейін. Жазғы тұрғын үйлері: төртбұрышты үйлер, конустық чум тәрізді үйлер.

Дәстүрлі киімдері

Үдегейлер дәстүрлі киімі дәстүрлі киімі – матадан немесе аң терісінен тігілген, оң жағынан бекітілетін кимоно үлгісіндегі шапан. Ерлердің халаты тізеге дейін, әйелдердікі ұзынырақ болды. Олар қыста аң терісінен тігілген күрте, қолғап, пішіні дөңгелекше келген бас киім киген.
Әйелдердің киімдері ерлерге қарағанда моншақтармен және тиындармен безендірілген. Шапанның жеңі, етегі, етегі түрлі кестелермен безендірілген. Ерлер мен әйелдер шаштарын екі өріммен өрді, қыздар оларды моншақтар мен монеталармен қосымша безендірді.
Суық ауа райында олар аң терісінен жасалған күртеше, қолғап, мойынға матадан жасалған капюшон, тиін құйрықты кішкентай дөңгелек қалпақ киген.

Фольклоры

Үдегейлердің эпостық және музыкалық халық өнері күні бүгінге дейін сақталған. Ол жанрлар мен тақырыптардың үлкен әртүрлілігімен ұсынылған. Халық ауыз әдебиетін жеткізудің бірден-бір құралы олардың өмірінде үлкен орын алған ауызша сөйлеу болды. Үдегей фольклорына: тарихи әңгімелер, мифтер, ертегілер, аңыздар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, әндер мен мәтелдер жатады.

Ән мотивтері өте қарапайым және екі-үш нотаның қайталануынан тұрады. Ән айту кейде монотонды. Үдегейлердің дәстүрлі ойындары (гусини) адамды дене және рухани тәрбиелеу құралы болған. Ойындар барысында ептілік, төзімділік, өмірге қажетті білім, еңбек дағдылары қалыптасты. Жануарларды қастерлеуге және аң аулауға байланысты әртүрлі салт-жораларда салт-дәстүрлік билер үлкен орын алды. Билер жануарлардың қимыл-қозғалысы мен мінез-құлқына еліктеуге негізделген. Ойын билері «сайити» (ақылды, жанды) сөзінен шыққан. Олар бұрын білім беру және ұжымдық бірлік мақсаттарына қызмет етті. Үдегейлер арасындағы бұл билер өте әсерлі болды.

Қазақстандағы үдэгейлер

Қазақстанның үдэгей диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 7 (1970 ж.),
• 33 (1979 ж.),
• 19 (1989 ж.),
• 47 (1999 ж.)
• 2 (2009 ж.) адам.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Үдегейлер