Үнді пілдері

Үнді пілдері немесе Азиялық пілдер (лат. Elephas) — тұмсықтылар отрядына жататын сүтқоректі. Қазіргі заманғы азиялық пілдің (Elephas) жалғыз түрі және піл тұқымдастығының заманауи үш түрінің бірі.

Үнді пілі

Азиялық піл – көлемі бойынша саванналық пілден кейінгі ең ірі құрлық жануары. Сонымен қатар, төлін жатырында орта есеппен 650 күн тасиды. Бұл көрсеткіш сүтқоректілер арасында ең жоғары болып есептеледі.

Сырт келбеті

Үнді пілі африкалық саванна пілінен көлемі жағынан кіші болып келеді. Дегенмен, кәрі пілдің биіктігі 2,5-3,5 метрге болғанда, салмағы 5,4 тонна болады. Ұрғашылары кішірек келіп, орташа есеппен салмағы 2,7 тонна болады. Ең кішісі Калимантан аралын мекендейтін түрі (2 т) жатады. Саванналық пілдің салмағы 4 тоннадан 7 тоннаға жетеді. Үнді пілінің дене ұзындығы 5,5-6,4 м, құйрығы – 1,2-1,5 м. Азиялық піл африкалыққа қарағанда көлемдірек болады. Аяқтары жуан және қысқа.

Таралуы мен түрлері

Көне заманда бұл пілдер Оңтүстік-Шығыс Азияда Месопотамиядағы Тигр мен Евфрат өзенінен бастап, Малай түбегіне дейін және солтүстігінде Гималай тау етегі мен Қытайдағы Янцзы өзеніне дейін жететін аймақтарды мекендеген. Сонымен қатар Шри-Ланка, Суматра аралдарында таралған. 16-19 ғасырларда Үнді пілі Үнді субконтинентінде, Шри-Ланкада және өзінің бұрын мекенден аймақтарында көп кездескен.

Қазіргі таңда үнді пілінің мекендеу аймағы қатты қысқарған; жабайы түрінде олар Үнді-малайлық биографиялық аудандарда: Оңтүстік және Солтүстік-Шығыс Үндістан, Шри-Ланка, Непал, Бутан, Бангладеш, Мьянма, Таиланд, Лаос, Камбоджа, Вьетнам, Оңтүстік-Батыс Қытай, Малайзия (құрлығында және Борнео аралында), Индонезия (Борнео, Суматра) және Бурней аймағында кездеседі.

Қазіргі заманда азиялық пілдің төрт түрі белгілі:

• Үнді пілі (E. m. indicus) – ол Оңтүстік Үндістанды, Гималай тауының етегін және Солтүстік-Шығыс Үндістанды мекендейді. Сонымен қатар Қытай, Мьянма, Таиланд, Камбоджа және Малай түбегінде кездеседі. Еркек пілдердің көбінде сойдақ тіс кездеседі.

• Шри-ланкалық піл (E. m. maximus) тек Шри-Ланкада кездеседі. Денесімен салыстырғанда едәуір үлкен келген басының көлемімен ерекшеленеді. Сонымен қатар маңдайында және тұмсығының түбінде түссіз дақтар бар. Олардың сойдақ тістері болмады.

• Суматралық піл (E. m. sumatrensis) тек Суматрада кездеседі. Кіші көлеміне байланысты көбінесе «шағын піл» деп атайды.

• Борнео пілі (E. m. borneensis) Борнео аралының солтүстік-шығысында (Сабахтың шығысы) кездеседі. Азиялық пілдің ең кіші түрі. Ол өзінің үлкен құлағы, ұзын құрығы мен түзу келген сойдақ тістерімен ерекшеленеді. Митохондриалды ДНҚ-ның (2003) зерттеу нәтижесінде, бұл түрдің ата-бабалары 300 000 жыл бұрын плейстоцен заманында құрлықтық қауымдалыстан бөлектенгенің дәлелдейді. Бұған дейін бұл пілдер 16-18 ғасырда аралға әкелінген пілдердің ұрпақтары деп болжалған. 18 000 жыл бұрын Борнео және Зонд аралдарының арасындағы құрлықтық көпірлер бұзылғаннан кейін пілдер басқа қауымдалыстан бөлініп қалды.

Вьетнам мен Лаостағы қауымдалыс бесінші түр болып саналады. Саны аз (100-ден кем емес) «алып пілдер» Солтүстік Непалдың ормандарын мекендейді. Қарапайым азиялық пілден 30 см-ге биік болғандықтан,Elephas maximus-тің бөлек түрі болып саналады. Қытайлық қауымдалыстың түрі кейде E. m. Rubridens болып ерекшеленеді. Ол біздің заманымызға дейінгі 14 ғасырда жойылған. Сириялық түрі (E. m. asurus) азиялық пілдердің ішіндегі ең ірісі. Ол біздің заманымызға дейінгі 100 жыл шамасында жойылған.

Тұрмыс дәстүрі

Үнді пілі негізінен орманда мекендейді. Олар көбіне жарық, жалпақ және қалың майда ағашты бұталы, әсіресе бамбукты тропикалық және субтропикалық ормандарда кездеседі. Бұрын салқын мезгілдерде жазық далаға шығатын, ал қазір бұл тек қорықтарда ғана мүмкін. Себебі жазық далалар ауылшаруашылық қажеттіліктеріне пайдаланылып жатыр. Жазғы күндері пілдер жапырақты беткейлермен таудың жоғары бөліктеріне көтеріліп, Гималайдың 3600 м биіктігіндегі мәңгі қардың шекарасына дейін жетеді. Пілдер батпақты аймақтармен жақсы жүреді.

Басқа ірі сүтқоректілер секілді пілдер ыстыққа қарағанда суықты жақсы көтереді. Күннің ең ыстық уақытын көлеңкеде өткізіп, , денесін салқындату мен жылу алмасуды жақсарту үшін үздіксіз құлақтарын қағады. Олар суға шомылып, өздерінің үстеріне су құйып, батпақ пен шанда аунағанды ұнатады. Бұл әрекеттер терілерінің құрғап кетуінен, күнге күюден және шыбын-шіркейдің шағуынан қорғайды. Өздерінің дене көлеміне қарамастан пілдер епті және тез қозғалғыш және тепе-теңдік сақтау қызметі жақсы дамыған.

Өмір сүру ұзақтығы

Табиғатта үнді пілдері 60-70 жыл, ал ырқынан тыста 80 жыл өмір сүреді. Ересек пілдердің табиғатта жаулары (адамнан басқа) жоқ; тек пілдің балаларына жолбарыс пен үнді арыстандары шабуыл жасауы мүмкін. Адам үшін маңыздылығы

Азиялық піл қолға тез үйреніп, нәтижесінде ауыр жұмыстарды атқарады. Көп ғасырлар бойы Оңтүстік-Шығыс Азияда пілдерді ауыр жүк таситын, артпа және міну көлігі ретінде қолданды. Әсіресе ағаш дайындау жұмыстарында «тірі кран» ретінде қолданды. Азиялық пілдер ырқынан тыста жақсы көбейгенмен, жұмыста қолдану үшін табиғатта ұсталынған жабайы пілдерді пайдаланатын. Тұрмыстық жұмыстарға 7 жасар, ал ауыр жұмыстарға 12 жастағы пілдерді қолданатын. 30 жастан асқан жабайы пілдерді қолға үйрету қиын болғандықтан қамауға ұсталғандарды босатып жіберетін.

Атақты пілдер

Абул-Аббас

Абул-Аббас – ақ азиялық піл, 798 жылы Бағдат халифі Гарун-Аль Рашид император Ұлы Карлге сыйлаған. Үндістаннан Германияға жасаған сапар бірнеше күнге созылып, сыйлық императорға Ахен қаласына 802 жылы 1 маусымда жетеді.

804 жылы Абул-Аббас «әскерге алынып», даниялықтарға қарсы болған соғыста әскери піл ретінде соғысқа қатысады. Ол 810 жылы 40 жас шамасында пневмониядан өледі.

Хано

Хано Х Лев Рим папасының пілі болған. Бұл ақ азиялық пілді папаға португал королі Ι Мануэл сыйлаған. Ол Италияға Лиссабоннан 1514 жылы кеме арқылы әкелінді. Ол кезде пілдің жасы шамамен төртте болатын. Бастапқыда оны бельведерде ұстады да кейін Әулие Петрдің соборының жанынан піл қора салды.

Ханно папаның сараайындағы сүйікті жануар болып, салтанатты шерулерде көп қатынасатын. Дегенмен ұзақ өмір сүрмеді, ол 1516 жылы 2 маусымда өлді.

Рафаэль Санти пілдің суреті бар мемориалды фрескалар салады (фрескалар сақталмады), ал папаның өзі құлып тасқа піл жайында эпитафия жазады.

Сүлейман

Бұл азиялық пілді Максимилиан (кейін Қасиетті Рим империясының императоры болады) ханзадаға ΙΙΙ Жуан сыйлайды. Пілді Португалияға шығыс отардан жеткізеді. Ары қарай Барселонадан Генуяға кеме арқылы жеткізеді. Сулейман Венаға 1552 жылы 6 наурызда жетеді.

Бірақ ол келген соң 18 айдан кейін 1553 жылы желтоқсанда өліп қалады.Піл өлген соң одан тұлып жасайды. Алайда 1945 жылы Мюнхен қаласына жасалған бомбалаудың нәтижесінде жойылады. Ол 1928 жылдан бері Мюнхендегі бавар ұлттық мұражайда сақталу еді.

Әдебиеттегі үнді пілі