Үшбас (үңгір)

Үшбас — кейінгі палеолит бұйымдары жинастырылған үңгір. Түркістан облысы Созақ ауданы Әулиетоғай үңгірінен табылған. Теңіз деңгейінен 700 м биіктікте, Үшбас өзенінің оң жағалауындағы жарқабақта орналасқан.

1958 жылы Қаратау палеолит отряды (жетек. Х.Алпысбаев), 1968 жылы геолог Б.А. Волчков зерттеген.

Үңгірдің шығыстан батысқа қарай ұзындығы 20 м, биіктігі 1,5 — 2 м. Одан әрі үңгір едені бірден жоғары көтеріледі де, ені 0,8 — 1 м-дей, ұзын 11 м-ге жуық қуысқа айналады. Зерттеудің алғашқы жылында кірер ауызға тікқазба түсіріліп, шеті жонылған кескіш, шақпақ тас жаңқалары, сүйек бігіз, бұрғыланған сүйек бөліктері, сондай-ақ кейінгі палеолиттік фауна кешеніне жататын бірқатар түз аңдарының (мүйізтұмсық, бизон, киік, түлкі, қарсақ, т.б.) сүйектері табылған.

1968 ж. жүргізілген зерттеуде көлемі 1,3×1×0,85 м тікқазба (шурф) түсіріліп, үңгірдің тарихи стратиграфиясы алынды. Қазба жұмыстары 4 мәдени қабатты анықтап берді. Одан бірнеше ошақ орындары, хайуанаттар сүйектері, қатарынан түсірілген 10 тісі бар ұзын тас (материалы-алевролит) аршылып алынған. Трассолог С.А. Семеновтың айтуынша, соңғы құрал еңбек операцияларына пайдаланылмаған. Ф.П. Григорьев, Б.А. Волчков сынды зерттеушілер аталмыш бұйым есептеу үшін қолданылған деп пайымдайды. Ойық тіс түсірілген бұл есептеу құралы Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит адамдарының дүниетанымы туралы нақты мәліметтер береді. Еуразия аумағында осындай бұйымдар табылған ескерткіштер өте аз ұшырасады. Сондықтан да Үшбас археологиялық нысанының әлемдік тарихтағы орны өте зор.