Ұластыру

Ұластыру, телу (көне лат. transplantatіon — ауыстырып салу), ауыл шаруашылығында — бір өсімдіктің (телінуші) жас өркенінің бүршігін (қалемшесін) не көзшесін екінші өсімдікке (телітуші) телу. Ұластыру мәдени жеміс ағаштар сорттарын вегетативтік жолмен көбейтудің негізгі әдістерінің бірі болып саналады. Ұластырудың көп жылдық өсімдік сорттарының қасиеттерін сақтау, шаруашылыққа пайдалы, суыққа, әр түрлі ауруларға, зиянкестерге төзімді телінушілер алу, жеміс ағаштарының өсуін тездету, бәсеңдету, гүлдеу және жеміс беру мерзімдерін қысқарту үшін маңызы зор. Ұластырудың 400-ден астам белгілі әдісінің 10 — 15-і шаруашылықта жиі қолданылады. Ең негізгі әдістері: көз сабақтау (окулировка), жалғастырып егу (копулировка), сыбызғылап Ұластыру, қиыстыра Ұластыру, жемісі, түйнегі және жуашығы арқылы Ұластыру, ұрықты көшіріп отырғызу, т.б. Көз сабақтау — бір өсімдік сабағына екінші өсімдіктің бүршігін (көзшесін) жалғастырып телиді. Бұл бір жылдық телінушіге тәлімбақта көктем, жаз және күздің басында көз сабақтау жүргізіледі. Көктемдегі көз сабақтауға өткен жылғы қалемшелер алынады. Бұл әдіс оңт. аймақта сүйекті жемістер үшін көп қолданылады, суық түсуден 1,5 — 2 ай бұрын жасалады. Ал бұл әдісті жазда жасау үшін осы жылы өсіп шыққан қаламшелер пайдаланылады; қалемше бүршіктері келесі жылдың көктемінде өседі. Көз сабақтау үшін кесіп алынған қалемшені жапырақтардан тазартып, өткір бәкімен көзшелерді кесіп алады. Бұған телітуші ретінде 2 — 3 жылдық жабайы сеппе шыбықтар таңдап алынады. Дайындалған көзшені телітушінің тамыр мойны қабығындағы 0,5 — 1,0 см етіп кесілген жерге орналастырады. Телітушінің көз сабақтау үшін белгіленген жерінен бұтақ қабығын пышақпен ұзыннан және көлденеңінен “Т” әрпі тәрізді етіп тіледі. Содан соң көз сабақтау бәкісінің күрекше тәрізді ұшымен қабықшаны бұтаның ағаш бетінен босатып, көзшені тілінген қабықтың астына кіріктіре орналастырып, орап байлайды. Телінуші мен телітуші ұластырылғаннан 10 — 15 күннен кейін бір-бірімен ұстасады, оны телітушінің сарғайып түскен жапырақ сағағынан білуге болады. Жалғастырып егу — жуандығы бірдей екі бұтақты бір-біріне өзара жалғастырып телиді. Бұл әдіс тәлімбақтарда бір-екі жылдық бұтақтарды, қалемшелерді қайта Ұластыру үшін қолданылады. Қиыстыра Ұластыруда — телінушінің өркенін түбінен қиғаштап кесіп алып, телітушінің де қиғаштап кесіп алынған өркенінің орнына жапсырып байлау жүзеге асырылады. Екеуінің көлемі, жасы (2 — 3 жылдық) бірдей болуы керек. Сыбызғылап Ұластыру — телітуші өсімдіктің қабығынан сақиналап кесіп алған ойыққа (сыбызғыға ұқсас), тура сондай мөлшерде сақиналап кесіп алынған телінушінің бүршігін орналастыру. Бұл әдіс грек жаңғағын, талшын және тұт ағаштарын көбейту үшін пайдаланылады. Жемісі, түйнегі және жуашығы арқылы Ұ. өсімдіктің осы бөліктерін жартылай өсіріп немесе оларды көшіріп отырғызу арқылы орындалады. Ұрықты көшіріп отырғызу арқылы Ұластыру — лабораторияда, жасанды ортада бір тұқымның ұрығын басқа тұқым ұрығының эндоспермімен бірге өсіру және ауыстырып салу. Жанастырып Ұластыру немесе аблактировка — телінуші өсімдік телітуші өсімдікпен бірлесіп өскенше әрқайсысының өз тамыр жүйесінен бөлінбей өсуі. Бұл үшін қолайлы уақыт — шырын ағу мерзімі. Көпшілік жағдайда телінуші мен телітуші бұтақтарын бір-бірімен жақындатып, қабықшаларын тазартып, байлап ұластырады. Бір-бірімен туыстас сорттар, бір туыстың түрлері, бір тұқымдастың туыстары жақсы ұластырылады. Әр түрлі тұқымдасқа жататын түрлерді Ұластыру күрделірек болады.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, 9 том.