Ұлттық атлас

Ұлттық атлас — елдің табиғаты мен ресурстары, халқы, тарихы, мәдениеті, экономикасы және экологиялық жағдайының жан-жақты сипаттамаларын қамтитын іргелі туынды атлас. Ұлттық атласты мемлекеттің картографиялық мекемелері құрастырады, ол ресми және нормативтік сипатқа ие. Атлас елдің экономикалық даму деңгейін, оның ғылыми білімі мен картографиялық өндіріс деңгейін көрсетеді - бір сөзбен айтқанда, бұл беделді ұлттық басылым, мемлекеттің визиттік карточкасы болып табылады. Атластар арнайы мәтіндермен, анықтамалық деректермен, көрсеткіштермен толықтырылады. Оны жақсылап рәсімдеуге және мүмкіндігінше ең жақсы түрде жариялауға тырысады, әдетте ұлттық атлас - үлкен көлемді немесе тіпті бірнеше томдық, үстел үстілік форматы болып келеді. Олар көбінесе мезгіл-мезгіл толықтырылып, жаңартылып жарияланып отырылады.

Алғашқы ұлттық атлас

Алғашқы ұлттық атласы Финляндияның географиялық қоғамы, 1899 жылы Финляндияда, содан кейін Мысырда, Чехословакияда және басқа да бірқатар елдерде жарияланды. Бірақ атластық картографияның нақты өркендеуі Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде, яғни ондаған елдер өздерінің ұлттық атластарын құра бастаған кезге сәйкес келеді. Ұлттық атластарды құруда 1956 жылы Халықаралық географиялық одақта құрылған Ұлттық атластар комиссиясының қызметі үлкен рөл атқарды. Сол Ұлттық атластарды құру Комиссиясын бірнеше жыл басқарған, көрнекті кеңестік картограф К.А. Салищев ұлттық атластарды құру бойынша бірыңғай бағдарлама мен ұсыныс әзірледі. Сонымен қатар, бір жағынан, атластар мазмұнын біріктірудің мүмкіндіктері ескерілді, ал екінші жағынан - әр елдің ұлттық ерекшеліктерін көрсету қажеттілігін алдыңғы қатарға қойды.

Ұлттық атластарды құру

Ұлттық атластарды құру - география мен картографияның ұлттық мәдениетті дамытуға қосқан қомақты үлесі деп білеміз. Ұлттық атластарды құруға әр елдің үздік ғалымдары мен картографтары тартылды. Көптеген елдерде Ұлттық Атластардың арнайы институттары құрылды. Ол Институттар үнемі ғылыми деректерді, соңғы статистикалық материалдарды бір жерге шоғырландырып, ғарыштық мәліметтерді өңдеп, жинақтап, сақтаумен айналысты. Осындай ауқымды жұмыстардың негізінде, компьютерлік деректер базасын үнемі толықтырып, жекелеген карталарды және бүкіл атласы жаңартып отыратын болды. Іс жүзінде осындай институттар мемлекеттің геоақпараттық орталық болып табылады. Картографиялық тұрғыда дамыған елдер (АҚШ, Канада, КСРО, Германия, Австралия, Венгрия және тағы да басқалары) ұлттық атластан басқа мемлекеттердің, облыстардың, республикалардың, жерлердің және тағы да басқа күрделі өңірлік атластарды дайындады. Атластық картография саласында бірқатар жетістіктері бар Ресей өз ұлттық атласын құруды тек 1996 жылы ғана бастады. Ресейдің Ұлттық Атласы (РҰА) бірнеше томнан тұрады. Оның әр томы белгілі бір тақырыпқа арналған, мәселен жалпыгеографиялық, ресурстар, халық және экономика, экология, тарих және мәдениетті қамтиды. Мұнда атластың әр томы дара шығарма болып келген.
Ресей Ұлттық Атласының карталары бес деңгейді қамтиды:
1) әлемдік - Ресей жаһандық проблемалар аясында;
2) жалпыресейлік елдің картографиялануының негізгі деңгейі;
3) аймақтық - Ресей Федерациясының жекелеген өңірлері мен Федерация субъектілері;
4) жергілікті - қалалар, агломерациялар, индустриялық тораптар, табиғи, демографиялық, экономикалық жағынан қызықты аймақтар;
5) арнайы жекелеген нысандардың карталары, пландары мен сызбалары.
Карталардың негізгі масштабтары 1:15 000 000, Ресейдің басқа карталары ұсақтау болып келген, яғни 1:20 000 000-нан 1:60 000 000-ға дейін, ал Федерация субъектілері мен аймақтары карталарының масштабтары - 1:1 000 000-нан 1:5 000 000 аралығында болып келеді. Ұлттық атластың дәстүрлі қағаз атластан басқа, электронды нұскасы және CD-ROM-да жасалынады, сонда компьютері бар тұлғалар үшін атлас қол жетімді болады. Ресейдің Ұлттық Атласын құру ең ірі ғылыми жоба болды және оны жүзеге асыру көптеген жылдарға созылды. Осы жылдар аралығында, барлық қажетті кеңістіктік ақпарат шоғырланатын және тұрақты түрде жаңартылып отыратын Ресейдің Ұлттық акпараттық-картографиялық орталығы да құрылды. Ресейдің ұлттық атласы төрт томнан тұрады:
1-том – Аумақтың жалпы сипаттамасы
2-том – Табиғат. Экология
3-том – Халық. Экономика
4-том – Тарих. Мәдениет

Қазақстан Республикасының Ұлттық Атласы

Ресейдің ұлттық атласын жасауға оның Ұлттық ақпараттық-картография орталығы мұрындық болса, Қазақстанда картографиялық жұмыстарды уақыттың жасаудың бай әрі мол тәжірибесінің бар География институты аз уақыттың ішінде "Қазақстан Республикасының Ұлттық Атласы", "Маңғыстау облысының аймақтық Атласы" және салалық "Табиғи және техногендік қауіптер мен төтенше жағдайлар Атласын" дайындап жарыққа шығарды.
Еліміздің мемлекеттілігін карта түрінде айқындайтын Ұлттық атластын жарық көруі тек егемендік алғаннан кейін ғана мүмкін болды. Қазақстанның ұлттық атласы – шоқтығы биік туындылар қатарына жатады, теңдессіз іргелі және қолданбалы маңызы бар, әлемдік қоғамдастықтың мемлекеттер жүйесіндегі еліміздің атаулы уақиғасы болып саналатындығы сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Ұлттық Атлас тұтынушыларына арнаған сөзінде: "Сіздер қысқаша бейнеленген картографиялық нұсқадан жүзден астам халықтар өкілдерінің бейбітшілік және татулықта өмір сүріп жатқан еліміздің табиғаты, халқы, экономикасы және экологиясы туралы жан-жақты ақпараттар таба аласыздар" - деп атап өтуі жай емес. Шындығында, осы бір сөз, табиғаттану мен қоғамның түрлі салаларында еңбектеніп жүрген Қазақстан ғалымдары мен зерттеушілерінің көп жылдық еңбектерінің мән-мазмұнын айқындап тұр. География институты құрастырған 3 томнан тұратын "Қазақстан Республикасының Ұлттық Атласында" еліміздің табиғаты, халқы, экономикасы, саяси-әкімшілік құрылымы мен экологиялық жағдайы жан-жақты сипатталған. Ол карталар, диаграммалар, графиктер, ғарыштық түсірілімдер мен фотосуреттер сияқты картографиялық материалдарды түгелдей қамтыған заманауи картографиялық ақпарат. Бұл атластарда ұлттық (мемлекеттік), аймақтық және салалық деңгейде болмыс құбылыстарының кеңістіктік орналасуы, касиеттері, байланыстары мен уақыттық өзгерістері графикалык түрде бейнеленген.

1. Табиғи жағдайлары мен ресурстары
(1 том - 117 карта)

2. Әлеуметтік-экономикалық дамуы
(2 том - 142 карта)

3. Қоршаған ортасы және экологиясы
(3 том - 125 карта)

1-том. Табиғи жағдайлары мен ресурстары

Бөлімдері:

1. Кіріспе (4 карта)

2. Геофизикалық жағдайлары, тектоника, сейсмика (14 карта)

3. Геологиялық құрылысы, минералдық ресурстары (5 карта)

4. Гидрогеологиялық жағдайлары, жерасты суларының ресурстары (9 карта)

5. Жер бедері (3 карта)

6. Климат, агроклиматтық ресурстар (27 карта)

7. Гидрологиялық жағдайлары мен жерүсті су ресурстары (17 карта)

8. Мұзбасу, геокриология (2 карта)

9. Топырақ жамылғысы (3 карта)

10. Жануарлар дүниесі (9 карта)

11. Өсімдіктері, орман қоры (7 карта)

12. Ландшафтылар, физикалық-географиялық аудандау (17 карта)

2-том. Әлеуметтік-экономикалық дамуы

Бөлімдері:

1. Кіріспе бөлім (1 карта)

2. Халқы (13 карта)

3. Әлеуметтік сала (15 карта)

4. Индустрия (15 карта)

5. Ауыл шаруашылығы (33 карта)

6. Көлік (7 карта)

7. Туризм (3 карта)

8. Тарих, археология (36 карта)

9. Облыстардың экономикалық және әлеуметтік саласы (15 карта)

10. Сыртқы экономикалық байланыстар (4 карта)

3-том. Қоршаған ортасы және экологиясы

Бөлімдері:

1. Кіріспе бөлім (1 карта)

2. Табиғи ортаға жасалатын антропогендік әсердің факторлары (7 карта)

3. Табиғи жүйелердің экологиялық жағдайы (35 карта)

4. Қауіпті табиғи үдерістер және төтенше жағдайлар (20 карта)

5. Шөлдену және жердің азып-тозуы э (13 карта)

6. Адам экологиясы (11 карта)

7. Аймақтардың экологиялық жағдайы (15 карта)

8. Табиғатты қорғау (14 карта)

9. Экологиялық қауіпсіздік (9 карта)