Әдеби шығарма тілі

Әдеби шығарма тілі немесе Көркем әдебиет тілі - көркем әдебиет шығармаларының тілі, өмір шындығын бейнелеуші, әйгілеуші, мінездеуші. Сөз құдіретімен көркемдік шындыққа айналдыратын, ұлт тілінің эстетикалық қызметін үздіксіз жүзеге асырып, шығармашылық мүмкіншілігін көрсететін, стильдік, сюжеттік, жанрлық ерекшеліктерден қайталанып отыратын, ортақ сипат, белгілерден құралатын тілдік жүйе. Кейде поэтикалық тіл деп те аталады.

Көркем әдебиет тілі - әдеби тілдің ауқымында жасалғанмен, ұғымдық аясы одан әлдеқайда кең тіл. Бұл - оның шығармашылық қызметінен, образды бейнелеуші, ойды әйгілеуші, кейіпкерді мінездеуші сипатынан туындайтын ерекшелік. Өзінің осы ерекшелігіне орай Көркем әдебиет тілі екінші және басты ерекшелікке - жалпыхалықтық тілдің барлық қабаттарын (әдеби тіл нормасынан тысқары элементтерді, диалектілерді, жаргондарды, кәсіби сөздерді, керегінше қамтитын синтетикалық тұрпатқа ие болады. Орыс әдебиетінің жаңа сападағы Көркем әдебиет тілін қалыптастырған XIX ғ. ақын, жазушылары көркем шығарма тілінің бұрынғы "жоғарғы стиль" (М. Ломоносов) шеңберінен шығып, "айқын, дәл, ғылымның, философияның, іскерліктің тілін жасауға ықпал ететін тіл болуы қажеттігін" (А.С.Пушкин) қуаттады. Сондықтан да I Петр патша заманынан бері қара шаруаның, тобырдың тілі саналатын, асыл текті ақсүйек қауым менсінбей қарайтын, қоғамдық өмірдің негізгі салаларынан ығыстырылған орыстың жалпыхалықтық тілінің лексикологиялық, грамматикалық элементтері әлемдік өреге шырқап көтерілген XIX ғасырдағы орыс әдебиетінің тілдік тұғырын қалаған еді. Сөйтіп, орыстың Көркем әдебиет тілінің дамып, арналануы дағдылы, ресми әдеби тілдің "демократиялануы" (Г.Винокур) нәтижесінде жүзеге асты. Бұл айтылғандар-поэтикалық сөздің әдепкі, "тірі" сөзден тамыр тартатынын, жалпыхалықтық тіл Көркем әдебиет тілінің құнарлы кеніші екенін дәйектейтін дәлелдер. Көркем әдебиет тілінің осы қасиетінің мысалдарын әлемдік әдебиеттен де, төл әдебиетімізден де көптеп келтіруге болады. Мәселен, әйгілі американ жазушысы А. Хейли өзінің "Аэропорт" романында 1000 астам кәсіби сөздерді, жаргондарды ұтымды пайдаланған екен. М. Әуезовтың "Өскен өркен" романындағы кейіпкерлер тілінен Оңтүстік өңірге ғана тән диалектизмдерді жиі ұшыратуға болады. Ә. Нұрпейісовтың "Қан мен тер" триологиясының тілі балықшы тіршілігіне қатысты сөздер мен сөз қолданыстарының молдығымен де ерекшеленеді.

Көркем әдебиет тілінің тарихы - тіл мәдениетінің, тілдік талғамның ғана тарихы емес, қоғамдық өзгерістердің, әлеуметтік психологияның да тарихы. Өйткені, жалпы алғанда, ұлттық тіл мәдениеті аясында жасалған әр кезең әдебиетінде сол әдебиетті тудырған уақыт ерекшеліктері өзіне тән сөз саптау стилі арқылы таңбаланады. Поэтикалық лингвистиканың осы тұжырымының дұрыстығына қазақ поэзиясының сан ғасырлық жолы дәлел бола алады. Айталық, жыраулар поэзиясының тілі басы азат, еңсесі биік, төрт тарапқа бірдей қылыш сермеген жауынгер елдің өр рухынан елес береді. Ал олардан кейінгі дәуірде басталған тақырыптық, жанрлық қарабайырлық (Көркем әдебиет тілінің стильдік бітімі шығарманың тақырыптық бағдарына, жанрлық табиғатына тікелей тәуелді). Бас еркінен айрылған, күнделікті тіршілік қамынан басқаны ойламайтын бодан ел, құтан қауымға айналған қазақ халқының саяси, әлеуметтік жағдайының нәтижесі болатын. Бұндай ерекшеліктер революция, Совет өкіметін орнату, т.б кезеңдерде туған шығармалар тілінен де айқын байқалады.

Көркем әдебиет тілі - поэзиялық яки прозалық шығарманың тілі, сондықтан оның поэтикалық құрылымы осы өзгешелікке де байланысты болады. Мәселен, прозаның тілі поэзия тіліне қарағанда оралымды, көп қабатты, әсіресе кейіпкер тілінің ерекшеліктерін көрсету мүмкіндігі зор деп есептелінеді.