Әкім

Әкім — жергiлiктi атқарушы органды басқаратын, заңнамаға сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi және өзін-өзі басқару функциялары берiлген Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкiметiнiң өкiлi. Ол тиісті аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік органдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз етеді, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауап береді.

Қазақстанда әкім лауазымы президенттік жүйеге көшу барысында 1992 жылы 1 ақпаннан бастап енгізілген. Облыс әкімін Президент, төмен тұрған қалған әкімдерді жоғары тұрған әкімдер қызметке тағайындады. Заңға сәйкес халық депутаттары жергілікті кеңесінің атқару комитеті жойылып, кеңестің өкілеті қысқарды.^[1] Ауыл әкімдері 1993 жылы желтоқсанда ауылдық кеңестер жойылғаннан кейін тағайындалды. 1995 жылғы Конституцияға дейін әкім лауазымы орыс тілінде әкімшілік басшысы (орыс. Глава администрации) деп аталды. Қазір бұл атау Ресей Федерациясына жалға берілген Байқоңыр қаласында сақталған.

Қазақстаннан бөлек әкім деп аталатын жергілікті билік басшысы Қырғызстанда (аким), Өзбекстанда (hokim) және Түрікменстанда (häkim) кездеседі.

Әкімдік

Әкімдік — Қазақстан Республикасы атқарушы органдарының бiртұтас жүйесiне кiретін алқалы орган, ол атқарушы билiктiң жалпы мемлекеттiк саясатын тиiстi аумақты дамыту мүдделерiмен және қажеттілiгімен үйлестiре жүргізудi қамтамасыз етедi.

Әкiмдікті әкiм басқарады, ол қызметке өзі тағайындайтын әкiм орынбасарларынан, әкiм аппаратының басшысынан, жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдардың бiрiншi басшыларынан құрады. Әкiмдіктің дербес құрамы жергілікті мәслихат сессиясының шешiмiмен келiсiледi.

Республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) және облыстық маңызы бар қаладағы ауданда, аудандық маңызы бар қалада, кентте, ауылда, ауылдық округте әкiмдіктер құрылмайды.

Қазақстан Республикасындағы әртүрлі деңгейдегі әкімдер

Өңір басшысы көптеген елдерде губернатор (Ресей, АҚШ), префект (Франция), қала басшысы мэр (Ресей, АҚШ), бургомистр (Германия), аудан басшысы супрефект (Франция) деп аталады.

Облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) әкімін 1992 жылдан бері Президент тағайындайды. 1995—2007 жылдары Премьер-министрдің ұсынуы бойынша тағайындаса, 2007 жылдан бастап облыстық (қалалық) мәслихаттың келісімімен тағайындайды. 2022 жылғы өзгеріс бойынша Президент ұсынған екі кандидатурадан мәслихаттың көпшілік дауысын жинаған әкім тағайындалады.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімін 2025 жылдан бастап халық тікелей сайлайды. 1992—2007 жылдары облыс әкімі Президенттің келісімімен, 2007—2024 жылдары аудандық (қалалық) мәслихат келісімімен тағайындап келді.
Республикалық (облыстық) маңызы бар қала ішіндегі аудан әкімін қала әкімі тағайындайды. 1992—2007 жылдары президенттің (облыс әкімінің) келісімімен тағайындаса, 2007 жылдан бастап қалалық мәслихат келісімімен тағайындайды.
Ауыл (аудандық маңызы бар қала) әкімін 2021 жылдан бастап халық тікелей сайлайды. 1993—2013 жылдары облыс әкімінің келісімімен аудан әкімі тағайындап келсе, 2013—2021 жылдары аудан әкімінің ұсынуы бойынша аудандық мәслихат сайлап келді.^[2]
Байқоңыр қаласының әкімін 1994 жылдан бастап Ресей жағының ұсынуы бойынша Қазақстан мен Ресей Президенттері бiрiгiп тағайындайды.^[3] 1992—1994 жылдары Байқоңыр әкімін Қазақстан Президенті тағайындады.

Сайлау туралы заңға сәйкес әкім болуға ниетті кандидаттарды:

тіркелген саяси партиялар өз мүшелері арасынан ұсынады;
өзін-өзі ұсынады. Бұл жағдайда кандидат сайлау округінің дауыс беруге құқылы сайлаушыларының кемінде 1% дауысын жинауға тиіс.

Егер ұсыну мерзімі аяқталатын күні сайлауға бір ғана кандидат ұсынылса немесе ешқандай кандидат ұсынылмаса, жоғары тұрған әкім кандидат ұсына алады.^[4]

Тағы қараңыз

Дереккөздер

[1] Закон Республики Казахстан от 15 февраля 1991 года “О местном самоуправлении и местных Советах народных депутатов Республики Казахстан”

[2] Саяси түсіндірме сөздік. — Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

[3] Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Ресей Федерациясының Үкiметi арасындағы "Байқоңыр" кешенiн жалға беру Шартын бекiту туралы

[4] Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы

[1]

[2]

[3]

[4]