Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар

Қылмыстық-құқықтық тәжірибеде құқыққа қайшы әрекеттің белгілі бір жағдайларда қоғамға қауіптілігі мен кінәлілігін жоққа шығаратын және адамның қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтын жағдайлары аз кездеспейді.

Мұндай мән-жайларға жататындар:

• Қажетті қорғану;
• қолсұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру;
• жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру;
• аса қажеттілік;
• орынды тәуекел ету;
• күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу;
• бұйрықты немесе өкімді орындау.

Мұндай мән-жайлар қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға төнген нақты қауіп-қатерді жоюға бағытталған қоғамдық-пайдалы және мақсатқа сай әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығарады.

Қажетті қорғану

Әрбір адам өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін, басқа адамның, қоғамның, мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін қолсұғушылықтан қорғауға құқығы бар.

Қажетті қорғану кез келген азаматтың заңды құқығы. Кез келген азамат билік өкілдерінің немесе басқа адамдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне немесе қашу арқылы қол сұғушылықтан құтылуына қарамастан қажетті қорғану құқығын пайдалана алады.

Қажетті қорғану әрекеті қолсұғушылыққа жатқызатын және қорғану ретінде сипаттайтын шарт-жағдайлпр болғанда ғана құқыққа сай деп есептелінеді.

Қолсұғушылық мынадай болуы тиіс:

• қоғамға қауіпті болу, яғни жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің құқықтары мен мүдделеріне елеулі зиян тигізетіндей болуы қажет;
• қол сұғушылықтың нақты бар болуы, яғни басталған, бірақ аяқталмаған;
• шынайылық. Ол қылмыстың әрекеттің қорғанушының қиялында ғана емес, объективтік шынайылығында opын алуын білдіреді;
• жеке адамдардың құқықтары мен мүдделері ғана емес, басқа адамдардың, сонымен бірге қоғам мен мемлекеттің мүдделерін де қорғауға жол беріледі;
• зиян тек шабуылдаушыға келтіріледі, үшінші тұлғаға зиян тигізілмеуі керек;
• қажетті қорғаныстың шегінен шықпауы тиіс.

Қажетті қорғаныстың шегінен шығуы — бұл қауіпті қолсуғушылықтың сипатына сай келмеуі немесе қорғаныс жағдайының сәйкес келмеуі салдарынан қолсұғушыға анық шектен тыс жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтіру (өлім немесе ауыр дене жарақаттары).

Қолсуғұшылық жасаған адамды ұстау кезіндегі зиян келтіру

Жасалған әрекетке байланысты қылмыс жасаған адамды, мемлекеттік органдарға жеткізу үшін құқыққа сай ықпал ету актісі қылмыскерді ұстауды сипаттайды. Егер ол ұстаудан жалтаратын болса, оған күш қолдану қажеттілігі пайда болады және оның қоғамға қажеттілігі бар.

Қолданыстағы заңдарға сәйкес адамның қылмыс жасауы устаудың құқықтық негізі болып табылады. Қылмыскерді устау кезінде зиян келтірудің құқыққа сай болатын шарттары мынадай:

• кінәлі адамның қылмыс жасауы. Басқалай құқық бұзушылық жасаған адамға зиян келтіруге жол берілмейді және ол қылмыстық жауапкершілікті туындатады;
• тек қылмыс жасаған адам ғана ұсталады және соған ғана зиян келтіріледі;
• адамды ұстау кезінде қолданылатын шаралар мәжбүрлі болып табылады, яғни қылмыскерді басқа құралдар арқылы ұстау мүмкін емес;
• Қылмыс жасаған адамды мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жаңа қол сұғушылың жасау мүмкіндігін тыю — ұстаудың мақсаты болып табылады;
• ұстау кезінде қажетті шараларды асыра сілтеуге жол берілмеуі керек.

Қолсуғышылық жасаған адамды ұстау кезінде ұсталған адам жасаған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесіне және ұстаудың мән-жайына көрінеу сай келмеуі ұстау шараларын асыра сілтеу деп танылады. Бұлайша асыра сілтеу қасақана зиян келтірілген жағдайда ғана қылмыстық жауапкершілікке әкеліп соғады.

Аса қажеттілік

Аса қажеттілік — бұл қылмыстық заңмен қорғалатын құқықтар мен мүдделерге, адамның, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей төнген қауіпті жою үшін зиян келтіруге мәжбүр болатын ерекше жағдай.

Аса қажеттілік жағдайында жасалған әрекеттердің құқыққа сай болуының шарттары екі топқа бөлінеді: біріншісі, қауіп көзін, екіншісі, қауіпті жою жөніндегі әрекеттерді сипаттайды.

Қауіп-қатерге жатқызылатын шарттар:

• аса қажеттілік жағдайында әрекеттер жасағанда қауіп көздері әр түрлі болуы мүмкін: апатты құбылыстар (найзағай, су тасқыны, вулкан атқылау), тетіктердің бұзылып қалуы (басқару тетігі істен шыққан автокөліктің қозғалысы), адамдар әрекеті (шабуыл жасау), физиологиялық процестер (ашығу, қатты мұздау). Мысалы, адам тонаушылардың шабуылынан қашып, бөтеннің автокөлігін айдап қашады;
• қауіп шынайы және бар болуы тиіс, яғни, ол қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге тікелей қауіп төндіреді және кез келген сәтте жүзеге асырылуы мүмкін.

Қауіптен қорғану мынадай талаптарға сәйкес келуі керек.

• зиян келтіру мәжбүрлі түрде болуы керек және үлкен қауіпті жоюдың жалғыз амалы болуы қажет. Соған орай, қорғанушының зиян келтірмей кауіпті жою мүмкіндігі болмайды;
• келтірілген зиян алдыңғы зиянға қарағанда анағұрлым аз болуы керек.

Орынды тәуекел ету

Өндірістің, медицина мен ғылымның даму үдерісі сынақтар жүргізуге және соған орай тәуекелге де байланысты. Тәуекел ету әрқашан ең аз үлесті болса да сәтсіздіктермен байланысты болады. Тәуекел етуде зиян келтірудің ықтималдылығы да болмай қоймайды. Зиян келтіруге әкеліп соққан тәуекел әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаруы үшін ол негізді болуы тиіс.

Мынадай критерийлер тәуекелдің негізділігін анықтайды:

• орынды тәуекел ету қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізуге негізделеді;
• аталған мақсатқа тәуекел іс-әрекетпен байланыссыз қол жеткізу мүмкін емес;
• адам құқықпен қорғалатын мүдделеріне зиян келтірмеуі үшін барлық іс-шараларды қолдануы керек.

Егер тәуекел ету адамдардың өміріне немесе денсаулығына көрінеу қатер төндірумен, экологиялық апатқа, қоғамдық күйзеліске ұштасатын болса, тәуекел ету орынды деп танылмайды.

Орынды тәуекел ету шартын бұзып, қылмыс жасау жазаны жеңілдететін мәнжай болып табылады.

Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу

Егер күштеп мәжбүрлеудің салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие бола алмаса, күштеп мәжбүрдеудің нәтижесінде заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып есептеледі. Мәжбүрлеу арқылы жасалған әрекеттің салдары қылмыс болып есептелмейді. Олар әрекетпен де, әрекетсіздікпен де сипаттала береді. Күштеп мәжбүрлеудің екі түрі бар: әл жетпейтін және жететін. Әл жетпейтін күштеп мәжбүрлеуде — адам толықтай өз әрекетін басқару мүмкіндігінен айырылады (қолы бойланған немесе қамалған күзетші). Әл жететін күштеп мәжбүрлеуде — адамның өз әрекетін басқару мүмкіндігі сақталады.

Психикалық мәжбүрлеу — адамның еркіне сөз, символ, ымдау, қаруды немесе оның сұлбасын көрсету арқылы әсер ету. Мұндай әрекеттер адамды өз өміріне, денсаулығына және жақын адамдарына қауіп төнуі мүмкін деген қорқынышқа итермелейді. Психикалық мәжбүрлеу кезінде адамның өз әрекетін таңдау мүмкіндігі сақталады. Егер ол талап етілетін әрекетті жасаса, ол қоғамға қауіпті болады. Ол келетін күштеу және психикалық мәжбүрлеу салдарынан әрекет жасағаны үшін жауапкершілік туралы мәселе қажеттілік ережелері бойынша шешіледі. Сондықтан мұндай жағдайда қылмыстық жауапкершілік егер алдынғы зиян, келтірілген зияннан көп болған жағдайда ғана жоққа шығарылады.