Әр түрлі нарықтық құрылымдар жағдайындағы фирманың іс-әрекеттері. Фирманың даму стратегиясы

Әр түрлі нарықтық құрылымдар жағдайындағы фирмапың іс-әрекеттері. Фирманың даму стратегиясы.

Фирма теориясы негізін барынша көп пайдаға ие болу принципі құрайды, яғни табыстар мен шығындардың айырымының көп болуы. Фирманың қысқа мерзімдегі және ұзақ мерзімдегі іс-әрекеттерінің критериі — барынша көп пайда табу болады.

Қысқа мерзімге фирманың өндірісте пайдаланатын құрылыстарының жалпы көлемін және машиналар мен жабдықтардың көлемін өзгертуге жетімсіз болатын уақыт мерзімі жатады. Осы мерзімде олар өндіріс көлемінің өзгерісінің ізімен өзгеріп отырмайды, тұрақты болып қала береді. Өндірістің басқа факторлары (еңбек, капитал) өзгеруі мүмкін, сондықтан олар өзгермелі деп аталады.

Айталық, аяқ киім өндірісін көбейту үшін, бір жұмада жаңа ғимарат салып алу мүмкін емес, бірақ қосымша материалдар сатып алуға, немесе, жаңа жұмыскерлер жалдауға мүмкіндік болады.

Қысқа мерзім шамасының көлемі өндіріс саласына, технологияға, басқа жағдайларға байланысты болады. Мысалы, домна өндірісінде кысқа мерзім өзінше ұзақ болса, балмұздақ өндірісінде ол өте аз болады.

Ұзақ мерзімге үнемі өзгеріп тұратын өндіріс дәрежесіне байланысты, фирманың өздерінің құрылыстары мен жабдықтарының қуатын өзгертуге мүмкіндік беретін, уақыт мерзімі жатады.

Ұзақ мерзімде фирма барлық өндіріс факторларының көлемін өзгерте алады. Бұлардың барлығы өзгермелі болады. Бұл мерзімде фирма факторларды келісімді түрде қиыстыруға тырысады, шығарылатын өнімнің берілген көлеміне жұмсалатын шығындардың барынша аз болуын көздеп, еңбекті капиталмен ,немесе, керісінше алмастырып отырады.

Фирма әрекеттеріне тек уақыт әсер етіп қоймайды, оларға бәсеке формасы ықпал жасайды. Енді фирманың жетілген бәсеке жағдайындағы рационалды іс-қимылына назар аударайық. Фирманың мақсатын — баға мен шығындардың ара алшақтығын барынша кетеруді естен шығармайық. Жетілген бәсеке нарығында ешбір фирма өздері өндіретін өнімдер бағасына әсер ете алмайды. Баға тек жалпы нарықтық сұраныс пен барлық фирмалар ұсыныстарының бір-біріне әсер ету нәтижесінде белгіленеді. Егер фирма өз өнімдерінің бағасын көтерген болса, ол сатып алушыларынан айрылады, олар бұның бәсекелесінің өнімін сатып алады. Сөйтіп, сату нөлге дейін төмендейді. Фирма бағаға үстемдік ете алмайды. Оның шығындарының көлемі, осы кәсіпорындағы технологиямен болжамдалады. Барынша мол пайда алу үшін кәсіпкер не істеу керек? Ол тек өндіріс көлемін өзгерте алады. Енді келесі сұрақ туады: барынша мол пайда алу үшін фирма қанша өнім өндіріп сату керек? Бұған жауап алу үшін өнімнің нарықтық бағасы мен фирманың шекті шығындарын салыстыру қажет.

Егер фирма өз өнімін бір, екі, үш, тағы басқа бірлікке өсіріп отырса, онда келесі бірліктің әрбіреуі (айтайық, жаңа орындықтың әр біреуі) жалпы табысқа да және жалпы шығындарға да «бірдеме» қосып отырады. Осы «бірдеме» — шекті табыс және шекті шығындар. Шекті табыс шекті шығындардан артық болса, өндірілген бірліктің әрқайсысының жалпы табысқа қосқаны, оның жалпы шығындарға қосқанынан артық болады.

Осыған байланысты шекті табыстармен (MR — marginal revenue) шекті шығындардың (МС — marginal costs) айырымы, яғни пайда, (Р₂ - provit) өседі:

Р₂ = MR - МС

Шекті шығындар шекті табыстардан жоғары болғанда, керісінше болады.

Қорытынды: баға (Р) және шекті шығындар (МС) тең болғанда жалпы пайда барынша кеп болады:

Р = МС

Егер Р>МС болса, өндірісті кеңейту қажет. Егер Р<МС болса, өндірісті азайту қажет.

Нәтижесінде жетілген бәсеке нарығында, фирма өзінің өндірісін, шекті шығындары бағамен теңескен нүктеге дейін кеңейтеді. Осы нүктеде фирма өндірістің оптималдық дәрежесіне жетеді және тепе-теңдік жағдайға ие болады.

Графикте өндірісгің оптималдық мөлшері, фирма өніміне сұраныс қисығы мен шекті шығындар қисығының қиылысуымен анықталады:

• баға P₁ болғанда Бұл Q₁

• баға Р₂ болғанда бул Q₂

• баға Р₃ болғанда бул Q₃(1Сурет)

Өндіріс көлемі оптамалдықтан жоғары, немесе, төмен болса, пайда барынша көп болудан төмен болады.

1Сурет

Сөйтіп, фирмаға барынша көп пайда әкелетін өндіріс көлемінің жалғыз ғана мағынасы бар. Осы ереженің — пайданың барынша көп болуының — тек бір фирма үшін ғана емес, барлық экономика үшін ақиқаттығы күмәнсіз.

Қорытынды: тауар өндірудегі шекті шығындар мен солардың бағалары теңескенде, ресурстарды пайдалануда экономика барынша жоғары тиімділікке жетеді.

Ұзақ мерзімдегі фирманың және саланың тепе-теңдік мөселелері, қысқа мерзімдегіден өзгеше болады. Егер фирма өнімнің белгілі көлемін ұзақ мерзімде барынша төмен орташа шығындар жұмсап өндірсе, онда осындай болмыста (нүктеде) баға шекті шығындарға тең болғандықтан тепе-теңдік пайда болады.

Мәселе мынада: фирманың барынша төмен орта шығындары, нарықта қалыптасқан бағалардан жоғары болса, кейбір фирмалар нарықтан шығады, саладағы ұсыныс азаяды. Бұл жағдай бағаны көтереді.(2Сурет)

2Сурет

3Сурет

Егер фирманың орташа шығындарының барынша азы нарықтық бағадан төмен болса, онда саладағы барлық фирмалар үстеме пайда алады. Бұл басқа фирмалардың осы салаға келуіне стимул болады. Нәтижесінде салалық ұсыныс көбейеді, ал баға төмендейді.(3Сурет)

Жетілмеген бәсеке жағдайындағы фирманың рационалдық іс-қимылында кейбір ерекшеліктер болады.

Жетілмеген бәсеке нарығында өндіруші (фирма) өзінің өнімдерінің бағасына ықпал ете алады. Егер жетілген бәсеке нарығында өнімнің бірінен кейін бірі сатылған бірліктерден түсетін қосымша табыс тұрақты болып өзгермей, нарықтық бағаға тең болса, жетілмеген бәсеке нарығында сатудың көбеюі бағаны төмендетеді, ал бұл косымша, немесе, шекті табыстың төмендегені болады (MR).

Фирмаға барынша көп пайда әкелетін өндіріс көлемін анықтайтын екі әдіс болады.

Бірінші әдісте өндірістің әр көлеміндегі жалпы табыстар мен жалпы шығындар салыстырылады.

Екінші әдісте өндірістің оптималдық көлемін табу үшін шекті табыстар мен шекті шығындарды салыстыру керек.

Қорытынды: жетілмеген бәсеке жағдайында барынша көп пайда алу үшін өнімнің әрбір қосымша бірлігін өндіруге байланысты шекті шығындар осы өнім бірлігін сатудан түскен шекті табыстан төмен болғанша, MR>MC өндірісті кеңейте беру керек, егер MR<MC болса өндірісті қысқарту керек, егер MR=MC болса фирма барынша көп пайда табады.

Батыс экономикалық әдебиетіндегі фирма теориясы пайданы барынша көбейту принципіне негізделген. Бірақ фирма әрекеттеріне басқа да мотивация беру аз кездеспейді:

• кейбіреулер фирманың мақсаты пайданы барынша көбейту емес, сату көлемін көбейту дейді;

• басқа концепция бойынша, американдық профессор Г.Саймонның «қанағаттандыру» теориясы бойынша, фирма тек пайданың белгілі дәрежесін көздейді, ал бұған жеткен соң, оны одан әрі қарай барынша жоғарылату үшін әрекет етпейді.

С.Винтердің «эволюциялық теориясының» дәлелдеуі бойынша, фирмалар барынша көп пайда табуға тек талаптанады, бірақ оны таба алмайды, тапқан болуы тек кездейсоқ жағдайда мүмкін болады.

Уақытқа (қысқа, немесе, ұзақ мерзімге сәйкес) және бәсеке жағдайларына байланысты, фирма өзінің стратегиясын тұжырымдайды.

Стратегия — бұл фирманың негізгі ұзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттерін таңдау, іс-әрекеттер бағыттарын анықтап бекіту және мақсаттарға жетуге қажет ресурстарды бөліп орналастыру.

Стратегия екі типке белінеді:

• қорғаныстық;

• шабуылдық.

Қорғаныстық стратегиясының екі бағыты болады:

1. Имитациялық (еліктеу) стратегиясында бәсекелестердің ғылыми-техникалық жетістіктерін пайдалану арқылы жаңалықтар енгізуден туатын қауіп-қатерліктерді азайтуға назар аударылады. Фирма нарықты үнемі байқап отырады, жаңа өнім пайда болуын күтіп отырады және ресурстарын ұқсас өнім, немесе, оның прототипін (түгі түлға) өндіруге жұмылдырады.

2. Куту стратегиясы. Фирмалар осы стратегияны өзінің ұйғарымы бойынша осы нарықтан кетуді жоспарлағанда, немесе, басқа бәсекелес осы нарықта қолайлырақ орналасқанда, өз өндірісін жүргізу арқылы қолданады.

Шабуылдық стратегияның төрт бағыты болады:

1. Рационализациялау стратегиясы. Бұл жаңалықтар енгізу үшін ресурстардың өсуін талап етеді. Жаңа технологияға сынақ жүргізуге пайдаланатын балалық және венчурлік компанияларға қаржымен қолдау көрсетіледі.

2. Квотаны (шығаратын өнімнің санын) дифференциациялау стратегиясы. Бұның мақсаты — жоғары пайданы сақтап, фирма үшін нарықтың елеулі бөлігін қамту. Жоғары пайданың негізін тұрақты инвестициялар құрайды. Осының көмегімен фирма өз өнімінің бағасын төмендетіп, оған тұтынулық сұраныс ты өсіруді көздейді.

3. Инновациялық стратегия өнім мен қызметтердің жаңалануын, сонымен бірге негізгі қорлар өндірісінің жаңалануын және инновацияларды жаңа өнімдер мен технологияға енгізуді тілейді. Инновациялар өнімдік және технологиялық болып бөлінеді.

Өнімдік инновация жаңа өнім бағасын көтеру арқылы фирмаға өз пайдасын барынша көбейтуге мүмкіндік береді.

Технологиялық инновациялар өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы және өнімнің сапасы өскенде, оның өзіндік құнының артық өсуіне жол бермей, пайданы барынша көбейтуге көмектеседі.

4. Нарықтық қуыстарды меңгеріп оларды толтыру стратегиясы. Бұл бағытты жүзеге асыру ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен, елеулі шығындар жасаумен және іскерлік тәуекелдікпен байланысты. Тәуекелдік — болжаумен және жоспармен қарастырылған шығындардың немесе табыс түспеуінің ықтималдығы. Тәуекелдіктің маңызды түрлері:

• өндірістік;

• коммерциялық;

• қаржылық;

• несиелік;

• проценттік.

Коммерциялық қатер - кәсіпкер сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізумен байланысты процестерде туады.

Қаржылық қауіп-қатер — қарызға алынған қаражаттар мен кәсіпорынның барлық қаржыларының арасындағы өзара байланыстан пайда болады.

Несиелік қауіп — қарыз алушының оны қайтара алмайтын мүмкіндіктің болуымен байланысты.

Проценттік қауіп-қатер — процент нормасының өсуіне байланысты, құнды қағаздың бағасының төмендеп кетуінің мүмкіндігімен байланысты болады.

Әдетте мынадай пікір қалыптасқан: қауіп-қатер болу мүмкіндігінің дәрежесі, осы іс-әрекеттерге қатынасатын адамдар санына керісінше пропорционалды болады.

Қауіп-қатерден сақтандыру келісімін жасағанда, сақтандыру компаниясы кәсіпкерге тәуекелге бел байлағаны үшін сыйлық төлейді. Мұның көлемі мүмкін болатын шығындар көлеміне тең бола алады. Сондықтан осындай тәуекелдіктің жөні бар деуге болады. Сақтандырылмаған қауіп-қатер (тәуекелдік) — фьючерстік келісім жасау арқылы, хеджирлендірумен (жеткізуші, немесе сатып алушы бағалардың ұнамсыз өзгерістерге ұшырау мүмкіндігінен сақтандырылады) және нарықтық операциялардың басқа да түрлерімен сақтандырылуға жатады.

Фьючерстік контракт деп тауарды кейін (болашақта) жеткізу туралы келісімді айтады. Келісімді жасаған мерзімде екі жақ жеткізілетін тауар бағасы туралы келіседі. Фьючерстік келісімдер көбінесе хеджирленуді мақсат етеді — жеткізуші, немесе, сатып алушы, бағаның ұнамсыз өзгеруі мүмкін болуынан сақтандырылады.

Фирманың қаржылары мен ресурстарын үнемдеуде қауіп-қатер факторының болуы өте зор стимул болып табылады.

Қауіп-қатерді өлшеуге болады. Оны өлшеу үлгілерінің статистикалық, эксперттік, есептеу-аналитикалық түрлері болады.

Статистикалық әдісте кәсіпкерліктің осы түрінде бұрын болған шығындар статистикасы зерттеледі, шығындардың болып тұруының жиілігі есепке алынады, Сөйтіп, осы деректерге сүйене отырып, қауіп-қатердің ықтималдығы жорамалданады. Статистикалық әдіс мәліметтердің көп болуын талап етеді.

Эксперттік әдіс мамандар мен тәжірибелі бизнесмендердің ой-пікірлерін талдап есепке алуды тілейді.

Есептеу-аналитикалық әдіс математикалық тетіктер мен тәсілдерді кең пайдалануға негізделеді.

Фирмалардың көбінде қауіп-қатерлік мәселелерімен айналасатын менеджер болады. Ол фирма қызметтерінің барысында қауіп-қатерлердің болып қалу мүмкіндігін зерттеп анықтайды, осы жағдайдағы оның салдарын бағалап, сақтандырудың және өзін-өзі сақтандырудың түрін тандайды.

Өзін-өзі сақтандыру ерекше резервтік қордың құрылуын талап етеді. Сақтандырылатын барлық заттың құны фирманың барлық заттық және қаржылық көлемімен салыстырғанда, оның көлемі шағын болса, онда сақтандыру келісімін жасасудың жөні бар.