Өлең ойындар

Өлең ойындар. Бұл топтағы жырлардың қимыл-қозғалыс ойындармен байланысы жоқ. Ойын сөзге, өлеңге негiзделiп құрылады. Балалар диалог арқылы сөз қақтығысына, ой жарысына түседi. Сөзбен ойнай жүрiп тiлдерiн сындырып, қиялдарын ұштайды, бiлiм-бiлiктерiн байытады, түрлi дағдылар қалыптастырады. Мұндай өлеңдердi М.Н.Мельников «ермектiк фольклор» «потешный фольклор» деп топтастырады, бұл орайда ол Г.С.Виноградов жiктеуiн негiзге алады. Ал, Э.С.Литвин «сөздiк ойын өлеңдерi» («песни словесные-игровые») деп топтауды жөн көредi . А.Сафаров болса бұл топтағы жанрлық түрлердi «Сөз – ойындар»-(«суз уйынлар») деп атайды . Басқа зерттеушiлерде бұл өлеңдердi арнайы топтастырмағанмен, олардағы ойындық элементтердiң басымдығын жоққа шығармайды. Бiрақ жанрлық түрлердi қай топқа жатқызу жөнiнде бiрiздiлiк байқалмайды. Мәселен, тәжiкелесудi (поддевки) зерттеушiлердiң барлығы да ойындық фольклорға қосса, жаңылтпашты (скороговорки) бiреулер ойындық фольклорға (Ю.Г.Рочев, А.Сафаров) ендi бiреулер ойыннан тыс фольклорға (В.А.Василенко, Р.Ф.Ягафаров) жатқызып жүр. Әрине, бұл жерде зерттеушiлердiң қай-қайсысының да болмасын дәйектемелерiн жоққа шығару өте қиын. Жанрлық синкретизм, яғни түрлi белгiлердiң тоғысып келуi фольклорға тән құбылыс. Оның iшiндегi ең басты, негiзгi, айқынырақ белгiлердi бөлiп көрсету, әрине, оңай емес. Ғалымдар пiкiрiндегi ауытқушылықтар да осыдан туындап жатыр. Бiздiң ойымызша, бұл топтағы өлеңдерге тән негiзгi белгi – ойындық элементтiң басымдығы. Оған бұл шығармалардың диалогқа негiзделiп құрылуы, балалардың кезектесiп орындауы, бiр-бiрiнен жауап күтiсiп, өзара сөз жарысына, ой жарысына түсу, сол сөз ойындарынан күлкi, қызыққа кенелiп, өздерiнше рухани қанағат табуы. Бұл ойындар өлеңге, ұйқасымды сөзге негiзделiп құрылады. Рольдi ойындарда балалар әлдеқандай затты, түрлi ойыншықтарды ермек етсе, мұнда халық арасында ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан өлең сөздер ойыншықтың, ойын құралының қызметiн атқарады. Сондықтан оларды өлең-ойындар (песни-игры) деп атаған жөн. Сонымен бiрге, бұл орайда пiкiр таластарға жетелейтiн тұстар да жоқ емес. Мәселен, жаңылтпаш, жұмбақ тәрiздi жанрлардың шығу тегi, алғашқы функциялары мүлде басқа мақсатты көздеген. Бiз оның балалар репертуарына көшкеннен кейiнгi жаңа функциясын негiзге алдық. Сонымен, өлеңдi сөз бен ойды ермек етуге негiзделген бұл өлең-ойындардың құрамына мынадай жанрлық түрлердi топтастыруға болады. Тәжiкелесу, жаңылтпаш, жұмбақтар, балалар айтысы.

Дереккөздер

Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. А.,2008.