Өнеркәсіп, оның отаршылдық сипаты

Өнеркәсіп , оның отаршылдық сипаты -қазақ елі Ресейге отар ел болғандағы өнеркәсіп.

Өнеркәсіптің пайда болуы

Қазақстанды отарға айналдырып болған соң Ресей оның жер асты байлықтарын тонауға көшті. Пайдалы қазбаларды іздестіру басталды. Орыс капиталистері өз капиталдарын тау-кен өнеркәсібіне жұмсады. Өкімет тарапынан несиеге мұқтаж болғандықтан, кейбірі өнеркәсіпті тоқтатты. Заводтарда жұмысшылар мерзімдік жұмыс істеді, яғни көктем мен жазда, қазақтар рудниктер мен заводтардың жанына көшіп келгенде жұмыс істеді. Темір жолдың жоқтығы өндірілген өнімді шығарып сатуға бөгет болды. Өндіріс техникасы ескі, қарапайым болды. 90 жылдың аяғында орыс капиталының базасы Қазақстанда алғаш тау-кен өнеркәсіп өндірісін құруға әрекеттенді. 1899 ж. Воскресенск тау- кен өнеркәсібінің қоғамы құрылды. Бұл акционерлік қоғам Павлодар мен Балқашқа дейінгі алқаптағы тас көмір, мыс, күміс, қорғасын кендері жатқан үлкен жерлерді жалға алды. 90 жылдары алғашқы Ембі мұнай өнеркәсіп компаниясы пайда болды. XIX ғасырдың аяғында Қазақстан Ресейдегі Орал мен Кавказдан кейінгі негізгі мыс өнеркәсібіне айналды. Ауыл шаруашылық шикізатты өңдейтін заводтар көбейді. Реформалық Ресейде капитализм дамыды. Қазақстанның тау-кен өндірістерін басқаратын тау-кен басқармасы құрылды. Олар финанс министріне бағынды. Алғаш Қарағанды көмірін ашқан 1833 жылы Аппақ Байжанов (1824-1887). Орталық Қазақстан мен Ертіс бойындағы көптеген кен орындарын тұңғыш рет ашқан - Қосым Пішенбаев. Ол Павлодардағы миллионер-көпес А.И.Деровқа жалданып, бай кен орындарын іздеуші, сонымен бірге, маркшейдер болып жұмыс атқарған. К.Пішенбаев Баянауыл өңіріндегі Шөптікөл, Қарасор, Талды көл, Жамантұз, Майкөбен сияқты таскөмір кен орындарын ашқан. ХІХ ғ. 40-жылдары тұрғылықты қазақтардан Ресей кәсіпкерлері халықты алдап, өтірік құжат жасап, орыс кәсіпкерлері пайдалы қазба байлығы мол жерлерді қазақтардан тегін сатып алды. Мысалы, 50 жылдары қазақ байлары саудагер Ушаковқа Қарағанды көмір өңдейтін жерін 255 сомға, Саранскіні – 114, Жезқазған мыс шығатын жерін – 100 сомға сатып жіберді. Бұл - кен орындарын орыс капиталистері талан-таражыға түсіріп, жанталаса өңдеді. Оның негізінде Спасско-Воскресенский және Успенск мыс рудниктері салынды. Сонымен қатар саудагер Поповтың күміс балқытатын заводтары салынды. Бұл өндірістердің өндіру күші аз болды. Тау-кен өндірісі негізінен Қазақстанның орталық және шығыс облыстарында шоғырландырылды. 80-ші жылдардың басында Қазақстанда көмір мен металл өндіру 50 жылдарға қарағанда бірнеше есе өсті. Бұл - өсім, әсіресе Қарағанды кенінде, Успенскі руднигі мен Спасск мыс қорыту заводында байқалды. Тау-кен өнеркәсібінің ең пайдалы өндірісі алтын. Алтын өндіруден түскен табыс іс жүзінде түгелдей шетке кетіп жатты.Ол Қазақстаннан ғана емес, сонымен қатар Реседен де тысқары, негізінен Еуропаға жөнелтілді. Олар аз уақыт ішінде көп пайда табуға ұмтылды. Бай кен орындары тез бітіп, босқа қалып жатты. Дегенмен, көптеген тау-кен өнеркәсібіндегі ең пайдалы сала алтын өндіру болып табылды. Бұл өндірісте орыс және татар кәсіпкерлері басымдылық танытты. Өскемен уезінде алтын кені қазылатын 50-ге тарта рудник болған еді. Ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу өнеркәсібі де дамыды, ол XIX ғ. аяғында көне тау-кен өнеркәсібін екінші жоспарға итеріп тастады. Ауыл шаруашылық шикізатын өңдейтін көптеген өндірістер қарапайым техникамен жабдықталған ұсақ қолөнер мекемелері болды. Мұндай мекемелердегі жұмысшылар саны небәрі 5-10 адам болды. Кейіннен мекемелер көбейіп, жұмысшылар да көбейді, жалпы өнім де көбейді. Егер 1886 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда ауыл шаруашылық шикізатты өңдейтін 1028 ұсақ өндіріс орындары болса, 1895 ж. олар 2124 болды, соған сәйкес, жұмысшы күші де өсті, яғни 3432-ден 5493-ке жетті. XIX ғасырдың аяғында Қазақстанда өнеркәсіп орталық Ресейдегі капиталистік өнеркәсіпке қарағанда баяу дамыды. Осы капиталистік қатынастардың ауылға тұтастай еніп, қазақтардың шөп шауып, балық аулап, бақша егумен айналысуына мәжбүрледі. Мал шаруашылық өнімдерін өңдейтін негізгі ошақтар Ақмола мен Семей облыстары болды. Семей облысында 1888 жылы 9 сабын қайнататын, 23 кірпіш, 2 сыра зауыты, 13 былғары, 1 май қорытатын зауыт бар еді. Қазақстандағы ірі өндіріс орындары сырттан келген капитал есебінде құрылды. Тұз, мұнай, алтын өндірісі де жоғары мөлшерде өндірілді. Мысалы, Батыс Қазақстанның Басқұншақ, Елтон, Елек кәсіпшіліктерінде және Қазақстанның Солтүстік Шығысындағы Коряков көлдерінде өндірілді. Олар өздері тұтынумен қатар, Қазақстаннан тыс жерлерге сату үшін де өндірді. Мысалы, 1909 жылы Коряков кәсіпшілігінде ғана 4 миллион пұтқа таяу тұз өндірілді. Онда 10.000 мыңнан астам адам жұмыс істеді. Коряков кәсіпшілігінде өндірілген тұз Батыс және Шығыс Сібірге және Об өзеніндегі балық кәсіпшіліктеріне жөнелтіліп тұрды. Мұнай өндіру де шетелдік кәсіпкерлер яғни ағылшындардың қолында болды. 1911 жылы Доссор кәсіпшілігінде Жем өзенінің бойында мұнайды көп мөлшерде өндіре бастады.

Сауда өнеркәсіп буржуазиясының, жұмысшы табының қалыптаса бастауы

Шетелдік компаниялар шектен тыс пайда тапты. Патшаның отаршылдық саясаты Қазақстанды шикізат өндіріп, тауар өткізетін рынокқа айналдырып, өлкедегі өнеркәсіптерді мәңгілік артта қалдырмақ болды. Орыс капиталистері ескі жабдықтарды, арзан жұмыс күшін пайдаланды. Бұл техникалық прогрессті тежеді, өнімді азайтты, жұмысшылардың жағдайын ауырлатты. XX ғасырдың бас кезінде негізінен тау - кен кәсіпорындарын патша өкіметі шетелдік кәсіпкерлер қолына берді. Себебі, кәсіпорындарды игеруге орыс кәсіпкерлерінің білімі мен тәжірибесі жетіспеген болатын. Шетелдік кәсіпкерлер тез арада байып шыға келді. Олар жергілікті арзан шикізатты өздерінде қымбатқа сатып, банкілерден алған қарыздарынан құтылып қана қоймай, қыруар пайданың астында қалды. Ал кен орындары, шахталар аюандықпен талан-таражыға салынып, тонаудың салдарынан біртіндеп істен шыға бастады. Техника жаңартылған жоқ, ал шикізат шетел асып кетіп жатты. 1904 жылы Лондонда «Спасск мыс-кен орындары акционерлік қоғамы құрылды» Осы қоғам орыс көрестерінен мыс кеніштерін сатып алумен айналысты. Осы тұста шетелдіктерге Спасск-Воскресенский және Успенск мыс кеніштері, Спасск мыс қорыту зауыты және Саран, Қарағанды көмір кендері сатылып кеткен болатын. Акцияны шетел азаматтары ұстады. Олар: Англияның, АҚШ-тың, Германияның, Францияның, Щвецияның, Испанияның азаматтары еді. Осы жылы 1904 ж. Риддер және Зыряндағы аса бай түсті металл кен орындарын австриялық кәсіпкерлер сатып алды. 1906 ж. Лондонда «Атбасар мыс-кен орындары акционерлік қоғамы» құрылды. Бұл қоғам Жезқазған аймағындағы мыс кеніштерін түгел сатып алды. Сонымен бірге, Байқоңыр аймағындағы темір кен орындары мен әк карьерлерін де иемденді. Отарланған аймақтарда табиғат байлығын пайдалану - темір жол құрылысынан кейін үдей түсті. Орыс фабриканттары XIX ғ. 60-70 жылдары-ақ өкіметпен Ресейді шығыс аймақтармен байланыстыру үшін темір жол салуын талап етті. 1891-1893 жылдары Покровская слобода – Орал темір жол желісі тартылды. Челябі мен Омбы арасында 1894 жылдан бастап темір жол қатынасы жүзеге асты. Сонымен қатар 1901-1905 жылдары Орынбор – Ташкент темір жолы салынды. 1905 жылы жалпы Қазақстан аумағындағы темір жолдың ұзындығы 2000 километрдей болды. Орыс буржуазиясы орта азиялық мақтаны тез және арзан бағамен ішкі губернияға жіберіп, жаңадан қосылған Орта Азия облыстарына орыс өнеркәсібінің өнімін әкелгісі келді.Темір жол сала отырып өкімет әскери-стратегиялық мақсат қойды. Пайдалануға берілген Закаспий темір жолы орыс саудагерлері мен өнеркәсіпкерлеріне бай шикізат көзі мен орыс тауарын өткізудің арзан және жылдам жолы болды. Екінші жарты жылда-ақ қазақ даласына темір жол магистралі тартыла бастады. 1874-1878 жж. (Орынбор-Самара-Орынбор) темір жолы салынды, ал орталық губернияларды Батыс Қазақстанмен байланыстырды, 1891-1893 жж. Покровская-Слобода-Орал жолы салынды, 1897 ж. Урбах-Астрахань жолы салынды. Дегенмен, бұл линиялар Қазақстанның тек біраз ғана бөлігін қамтыды, территориясының солтүстік бөлігін кесіп өтті. Қазақтардың жаппай жерсіз қалуы - жаппай кедейленуге әкелді. Кедейлер күнкөріс көзі негізінен – өндірістердегі жұмыс қана болды. Қазақстанның әр аймақтарында жалдамалы жұмысшылар саны әртүрлі болды. Ұлт жұмысшыларының үлкен отрядтары орталық және шығыс облыстарда орналасты, онда 1855 ж.- 11 000отряд болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан қазақ жеріне орыс, украин шаруаларын қоныстандыру жүріп жатқан болса, XX ғасырдың басында, әсіресе, революциядан кейін бұл саясат күшейе түсті.

Аграрлық даму ерекшеліктері

Қазақтардың «артық» жерлерін алу деген желеумен патша үкіметі, шын мәнінде, қазақ руларының ғасырлар бойы көшіп-қонған жерлерін басып алуды әдетке айналдырды. 1853 және 1905 жылдары көшпенді қазақтардан 4 млн десятина жер тартылып алынса, 1906-1907 жылдар арасында 17 млн десятина жер тартып алынып, қоныс аударған шаруаларға бөлініп берілді. Күштілердің әлсіздерден жерді тартып алуы қауымдар деңгейінде де жүріп жатты. Қазақстандағы жер қатынасын қиындатқан елеулі есептердің бәрі жердің бір бөлігінің казак әскеріне тиеселі болуы еді. 1917 жылға қарай Орынбор әскерінде - 7,4 млн десятина, Жетісу әскерінде - 681,5 мың десятина, Орал әскерінде - 6,4 млн десятина жер болған. Патша үкіметі Ресейдің орталығындағы аграрлық мәселенің шиленісуін өзінен шет аймақтарды, соның ішінде Қазақстанды отарлау жолымен яғни, шаруаларды осында қоныстандыру жолымен шешпек болды. Ең құнарлы жерлер тартып алынды. Столыпиннің 1910 ж. қабылдатқан аграрлық саясатының бірі - шаруаларды шет аймақтарға, атап айтқанда, Қазақстанға жаппай көшіру болды. Екінші жағынан, Қазақстанға қоныс аударған шаруалар арасынан өзіне тірек болатын кулак топтарын топтастырды. Әскерге арналған, қазыналық қажеттерге, қалалар мен темір жолдың орналасуына арнап тартып алынған жерлерді қоса есептегенде қоныстандыру қорына тартып алынған жердің жалпы көлемі 45 млн десятинадан астам болды. Орыс, украин шаруаларының көптеп келуі халықтың құрамының өзгеруіне де әкелді. 1906 жылдан 1915 жылға дейін дала өлкесінен қоныс аудару аудандарына 91 0587 адам келді. Олардың 47 % - Ақмолаға, 38% - Торғай, Орал, 15%-ы Семей қоныс аудару аудандарына жіберілді. Қоныстану деңгейі 1907 жылы 8 0360 адам болса, 1914 жылы 5 3360 жылға дейін төмендеген. Әр жылдары ауытқып отырған және қоныс аударушы санының қысқаруы реформаның сәтсіз қортындысын көрсетеді. Қоныс аударушылардың едәуірі кері кайтып отырған. 1910-1911 жылдары Ресейде экономика өрлей бастады. Жаңа экономикалық өрлеуге байланысты Қазақстанда ереуіл қозғалысы жандана бастады. 1910-1911 жылдары жұмысшылардың экономикалық сипаттағы жекелеген бой көтерулері ғана болды. Түркістан мен Перовск станицияларының темір жол шеберханаларының жұмысшылары және Атбасар мыс рудалары ’’акционерлік’’ қоғамының кеніштері жұмысшыларының бой көтерулері болды. 1912 жылдың сәуіріндегі «Лена» алтын кеніштерінде патша әскерлерінің қырғыны Ресейдегі, соның ішіндегі Қазақстандағы жұмысшы қозғалысының дамуына тың тыныс берді. Қазақстанда сәуір айының аяғында-ақ революциялық қозғалыстар басталды. Орынбор-Ташкент темір жол жұмысшылары белсенділік көрсетті. АСОЖП Орынбор қалалық комитеті 1 мамырды мерекелеуге шақырып, 8 сағаттық жұмыс күнін т.б. талаптар қойылған прокламациялар таратты. 1 мамырда басты шеберханалар жұмысшыларының қысқа уақытқа созылған ереуілдері болды. 1912 жылдың шілдесінде Жем мұнай кәсіпшілігінің жұмысшылары, 1913 ж. маусымында Орынбор-Орск темір жолының құрылысшы-жұмысшылары, Доссор мұнайшылары бас көтеріп әкімшілікке қарсы шықты. Қыркүйекте «Атбасар мыс рудалары» қоғамының Торғай уезіндегі Шоқпаркөл көмір кен орындарындағы жұмысшылардың толқулары болып өтті. Олар экономикалық жағдайды жақсартуды, әлеуметтік мәселелерді шешуді талап етті.

Дереккөздер

[1](қолжетпейтін сілтеме)