«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы (мақала)

«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы» («Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Оқырмандармен кездесу кештерінде ойға оралған ой-пікірлері мен оқырмандар сұрауына қайтарған жауаптары негізінде, әсіресе М. Горь­кий атындағы Әдебиет институтында оқитын студенттермен кездесу үстінде сөйлеген сөздері негізінде жазылған. Мақаланы ұзақ ойлану, пікір тезистерін жазу, алдын апа мақаланың жоспарын қуру аркылы деректер көзін жүйелеп, айтар ойпікірлерін жинақтап барып, қағазға түсірген. Бұл ерекшеліктер Мұхтар Әуезовтің «Абайтанудан жарияланбаған материалдар» атты кітабына енген «Абай жолы» эпопеясының жазылу тарихынан» деген бөлімінде берілген шашпа пікірлері мен тезистер жүйесінде келтірілген. Макала орыс тілінде алғаш рет «Воп­росы литературы» (1959, № 6) журналында жарияланып, сол жылы Букілодақтык, радио арқылы оқылды. Кейінірек 1959 ж. «Мысли разных лет» жинағында (397-413-беттер), 1967 ж. «Абай Қунанбаев» монографиясында (357-376-беттер), Мәскеуде орыс тілінде жарық көрген 5 томдығында (1975, 5-кітап, 439-460-беттер), Мұхтар Әуезовтың 20 томдық шығармалар жинағында (1985, 20-кітап, 257-279-беттер) басылым көрді. Мақаланың қазақ тіліне аударылған қысқаша нұсқасы (3. Қабдолов аудармасы) «Абай» романынын жазылу жайынан» деген атпен М. Мұхтар Әуезовтің 12 томдық шығармалар жинағының 12-томында (1969, 106-124-беттер) жарияланды. Мақалада «Абай жолы» эпопеясынын жазылу тарихы романға деректер іздеп, мұрағат көздері болмағандықтан, мыңнан астам кісілермен әңгімелесу, естеліктер жазып алу арқылы, өткен тарихи шындықты табиғи қалпына келтіруге суйенгені баяндалған. Романдағы кейіпкерлер, жер атаулары, рулар, ел билеу жуйесіндегі өзгерістер өмірде болған қалпында өзгеріссіз беріліп, ойдан алынған кейіпкерлер болса, олар бірлі-жарым ғана екені айтылған. Романды жазудағы бас­ты мақсат 19 ғасырдағы қайталанбас көшпелі қазақ түрмысы менолардың басынан өткерген тарихи оқиғалардың энциклопедиялық болмысын беруге құрылғанын, әрі роман өнер адамының шығармашылық өмір жолын суреттеуге арналған ерекшелігін ескерткен.

Мұхтар Әуезовтің бұл жолдағы өзінің көздеген мақсаты Абайдың барлық еңбегімен, шығармашылық ерекшеліктерімен түгел қамтып, «осы тұлғаға заманының бар­лық жарқын, алдыңғы қатарлы, прогресшіл құбылыстарын жинақтай керсету және оның сахара өмірінде, халық өмірінде бірден бола калмай, бірте-бірте қалыптасқан, күреспен дамыған зор тарихи процесс екенін керсету еді» (12 томдық шығармалар жинағы, 1969, 12-кітап, 108-бет).