Абайдың поэзия жанрлары

Абайдың поэзия жанрлары. Абай поэзияның өмір шындығын жан-жақты, мол қамтитын идеялық, мазмұндық байлығы, тереңдігі, лирика туындылардың жанрлық өзгешелігі, құрылыс бітіміне қарай әр алуан болуын талап етеді. Лирика басты сипатын, оған тән ойшылдық, сезімталдықты белгілейтін ақынның өз бейне-тұлғасы десек, лирика шығармалардың жанрлық сипатының алуан түрлі болып келуі ақынның өмір құбылыстарын, әлеуметтік мәселелерді қаншалық кең қамтып, әр қырынан көре білуіне, әр алуан көркемдік шешім табу қабілетіне байланысты. Абай қазақ поэзиясында қалыптасқан жанрлық түрлерді молынан пайдалана отырып, жазба әдебиетке тән жаңа жанрлық үлгілерді де қалыптастырды. Абайдың лирикасы жанрлық ерекшеліктері жағынан алғанда көп салалы, көп қырлы, алуан түрлі болып келеді. Олар тақырыбы, идеялық мазмұны жағынан да аса бай, әр қилы өмір құбылыстарын қамтиды. Халықтың тағдырын, заман жайын толғайтын сан алуан қоғамдық-саяси, философия лирика түрлері, адамның ішкі жан дүниесін бейнелейтін жырлары, махаббат лирикасы, сатиралық өлеңдері, табиғат суреттері, оларға қоса жеке адамдарға арналған жырлары т. б. өлең түрлерін Абай поэзиясынан молынан табамыз. Оларда қуаныш сезімі де, ерімге деген зор сенім де, мұң мен наз да, зәрлі ащы сын да - бәрі де бар. Абайдың көңіл-күй лирикасы бізді нәзік сыршылдығымен, езі туралы айта отырып, қоғам, заман жайын танытатын ой-сезім тереңдігімен баурап алады. Бұл жырлық түрге жататын лирика туындылардан ақынның өзімен өзі ойласқандай, өзімен өзі сырласқандай қалпын, көңіл толғанысын білдіретін:

«Жүрегім, нені сезесің»,

«Жүрегім, ойбай соқпа енді»,

«Жүрегім, соқпа, кел тоқта...»,

«Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?»

сияқты арнау сез үлгілерін кездестіреміз: «Жүрегім, нені сезесің, Сенен басқа жан жоқ па? Дүниені, көңілім, кезесің. Тиянақ жоқ па, қой, тоқта!» Мұнда ақын жүрек, көңілденген ұғымдарды кейіптеу бейне ретінде алып, ой-сезімін соларға қаратып айтқандай болады. Бұл оның жан-сезімін асқан лирика нәзіктікпен, әсерлі етіп жеткізуіне мүмкіндік береді. Өзіне сауал қойып, өзіне тоқтау айтуы, езі дәлел іздеуі - мұның бәріой-сезім тереңдігін, әсерлі жан тебіренісін көрсетеді. Арнауды осындай ұтымды көркемдік тәсіл етіп пайдаланып отырған ақын бір сәт тіпті өз көңілімен, жүрегімен көлденең сырт адамша сөйлеседі:

«Сезгеніңді сездіріп,

Жете алмадың ортаққа.

Тірі жаннан бездіріп,

Апарасың қай жаққа?..»

Немесе:

«Күйесің, жүрек, күйесің,

Күйгеніңнен не пайда?

Дүниеде нені сүйесің,

Өмір қайда, дос кайда?..»

Мұндай көркемдік тәсілдер лирика өлеңнің сыршылдық сипатын күшейте түседі. Нәзік сыршылдық Абайдың махаббат лирикасынан да мол табылады. Сонымен бірге ақынның махаббат жайлы өлеңдерінен, әсіресе сұлу әйелдің сымбатын, портретін бейнелеуінен халықтық әдеби дәстүрге сүйену мен жаңалық іздеу өзара тоғысып, ұштасып келетінін де анық байқаймыз. Абайдың махаббат лирикасында адамның жан дүниесінің, нәзік сезім иірімдерінің шебер бейнеленуі жағынан «Қызарып, сұрланып...» деп басталатын өлеңін айрықша атаған жөн. Мұнда ғашықтық сезімі бойын билеген жастардың - қыз бен жігіттің бір-бірінен қысылып, жүрексінген күйі тамаша суреттелген. «Қызарып, сұрланып ...Пішіні құбылып... жүрекпен алысып, лүпілдеп жүрегі... Саусағы суынып...»

Міне, бұл сипаттаулар нақтылы шындықтың бұлжытпай, дәл тауып айтылған көрініс-белгілері. Қыз бен жігіттің осы сипаттаулардан көрінетін қалпын одан да әсерлі етіп, күшейте түсу үшін ақын табиғи суретін жанастыра қатар өрнектейді.

«Жаныңда жапырақ,

Үстінде жұлдыз да,

Елбіреп, қаптырап,

Жігіт пен ол қызға...»

Жапырақтар да қалтырап, жұлдыздардың да сәулесі дірілдеп көрінуі жас ғашықтардың дегбір таба алмай тұрған қалпын үндестіре алу талабынан туған. Абай бір топ лирика өлеңдерінде ақын өмір сүрген ортаны, нақтылы табиғат құбылыстарын адамның күнделікті тұрмысымен сабақтастыра бейнелей отырып, ез көңіл күйінен де айқын елес береді. Тегінде қай жанрлық түрге жатқызуға лайық шығарма болса, лирика өлеңдердің көбінде қоғамдық, әлеуметтік мәселелер жайлы ой-түйіндер мен ақынның өз көңілін толқытқан сезім-әсерлері астасып жатады. Өйткені лирика туындыларды саяси-әлеуметтік, философия лирика, көңіл-күй лирикасы, махаббат немесе табиғат лирикасы деген сияқты жанрлық түрлерге бөлудің өзінде көп жағдайда белгілі мөлшерде шарттылық бар. Мұндай жіктеп-ажыратулар алдымен лирика шығармалардың тақырыбы, құрылыс-қалпы, бейнелеу тәсілдері біркелкі емес, әр алуан келетініне көңіл аудару үшін қажет. Сонымен бірге лирика шығармасының езі бірнеше қырынан алып қарауға лайық келіп, қат-қабат жанрлық сипат-белгілері болуы мүмкін. Осыны Абайдың әр қилы жанрлық түрлерге жатқызылып жүрген лирика шығармаларынан байқауға болады. Ақынның адам бейнесін, әртүрлі сипат-келбетін ашып көрсету тәсілдері де алуан түрлі. Айталық, ел билеушілер типін жасаған кезде ақын сан алуан сатиралық тәсілдерді пайдаланды. «Болыс болдым, мінеки...» өлеңі түгелдей болыстың монологы болып келеді. Мұнда шығарманың идеялық мазмұны кейіпкерді әшкерелеу арқылы ашылады. Бұл өлеңде зәрлі мысқыл да, күлкі-әжуа да көп. Өзінің тапқырлығы мен ептілігіне дандайсыған болыстың бейнесі сатиралық жағынан өткір. Бұл оған әлеуметтік және психология жағынан мінездеме берудің бірден-бір ұтымды тәсілі болады да, ол өмірдің езі туғызған нағыз шыншыл тип ретінде көрінеді:

«Күштілерім сөз айтса,

Бас изеймін шыбындап.

Әлсіздің сезін салғыртсып,

Шала ұғамын қырындап...»-

деген сездерді болыстың өз аузымен айтқызып, Абай халықты басқаруға тиісті адамдардың негізгі кесел-кесепатын дәл сипаттайды. Ал «Мәз болады болысың...» атты өлеңде болыстың ез қимыл-әрекеті жоққа тән, баяндаушының мысқылдары мол да әсерлі. Абай «Антпенен тарқайды...» өлеңінде де ел билеушілердің пайдақорлығын, орынсыз айтыс-тартысқа бейім тұратындығын, енім сіз дау-жанжалға шырмалып, халық мүддесін аяқ асты ететін жаман әдеттерін өлтіре сынап, шенейді. Абай ерім құбылыстарын бейнелеп суреттеу немесе баяндап жеткізу, адамның ішкі жан дүниесін, .психологиясын ашып көрсету секілді әр түрлі кер көмдік тәсілдерді шебер қолданады. Бірақ қай әдісті қолданса да, ол өз өлеңдерінде негізінен ойшыл ақын бейнесінде танылады. Оның ақындық бейне-тұлғасынан біз алдымен осы терең ойшылдықты кереміз. Лирикалық сезімнің зор күші де, суреттеушілік шеберлігі де - бәрі-бәрі оның осы ақындық қасиетін үстемелеп, жандандыра түсетін сипаттар болып шығады.