Абайдың табиғат суреті

Абай өмірдегі, табиғаттағы көркемдікті ете нәзік сезініп, шебер бейнелеп айта білетіні табиғат көріністерін жырлайтын лирик. туындыларынан да айқын көрінеді. «Жазғытұры» атты өлеңінде жылдың осы мезгілінің елге жылылығын айтқанда ақын:

«Анамыздай жер иіп емізгенде,

"Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер...» - деп, жерді мейірімді анаға, аспанды қамқор әкеге теңейді. Жерді ана бейнесінде алып қарау - қазақ халқы ғана емес, басқа елдердің ой-санасына да тән нәрсе. Ап, Абайдың басқа бір шығармасында «атам-анам - қара жер» деген жолдар да бар. Немесе Сұлтанмахмұттың «Адасқан өмірде»:

«Жер-анада жететін тамақ жоқтан,

Отыр ма адам бірін-бірі шайнап...» -

дейтіні және бар. Аспанды әке бейнесінде көрсету де жайдан-жай алына салмаған. Аспанды әке деп түсінетін нанымның ерте кездегі, ежелгі замандағы адамның ой-санасында орын алғандығын байқататын суреттер де кездеседі. Абай соны өзінше жаңғыртып, ескі ұғым қалпында тың сипаттағы суреттеу тәсілі етіп қолданып отыр. Одан ары өлеңде бейнелеп суреттеу тәсілі тағы да түрлене түседі:

«Күн - күйеуі, жер - қалындық сағынысты,

Құмары екеуінің сондай күшті.

Күн қырындай жүргенде көп қожаңдап,

Күйеу келді ай, жұлдыз к... қысты.

Ай, жұлдызға жылы жел хабар беріп,

Жан-жануар қуанар тойға ел еріп.

Азалы ақ көрпесін сілке тастап,

Жер күлімдер, өңіне шырай беріп.

Күн - күйеуін жер көксеп ала қыстай,

Біреуіне біреуі қосылыспай.

Кеңілі күн лебіне тойғаннан соң,

Жер толықсып түрленер тоты құстай...» 

Табиғат көріністерін осылай өте көркем, тартымды кейіптеу бейнелер жасап суреттей отырып, ақын қазақ өмірінің, сахара тіршілігінің шындық сипаттарын да айнытпай дәл түсіреді. Осындағы табиғат суретін тұтасымен ал сақта, күн - күйеу, жер - қалыңдық, күйеу келді деген сияқты астарлау түріндегі бейнелі сөздерді ал сақта, қыста алыстағы қыстауларына кетісіп, алыстап жүретін, жазғытұры қайта табысатын ауылдардың тұрмысы, сауылдардағы күйеу, қалыңдықтың жайы, әдет-әрекеті елес береді. Күннің күйеуше қырындары, жұлдыз бен айдың күн жоқта кісімсіп, қожаңдауы, желдің тойдың хабаршысы болып жүруі және жердің қыстайғы қары азалы ақ көрпе бейнесінде суреттелуі - осы өлеңде табиғат көріністері қазақ падасының нақтылы тіршілік, болмыс, белгілерімен қаншалықты орынды қабысып жатқанын айқындай түседі. Бұл сурет сонымен бірге көп елдерде ежелден белгілі болған күннің жерге құштарлығын, сүйіспеншілігін баяндайтын аңызбен де ұштасып жатқанын атап кету қажет. Табиғат құбылыстары Жансүгіров поэзиясында күнделікті өмірмен, адамдардың күн-керінісі, іс-әрекетімен және өз көңіл күйімен тығыз байланысты келетінін ақынның көптеген өлеңдерінен, соның ішінде жылдың төрт мезгілін суреттеуге арналған өлеңдерінен айқын аңғарамыз. Мұны Абайдың дүние жүз. поэзияның таңдаулы үлгілерімен тең түсетін, біз арнайы талдап, қарастырмақшы болып отырған екі өлеңінен толық көре аламыз. Алдымен тілге тиек ететініміз:

«Желсіз түнде жарық ай,

Сәулесі суда дірілдеп;

Ауылдың жаны - терең сай,

Тасыған өзен күрілдеп...» -

деп басталатын небәрі 20-ақ жол өлең. Осы өлеңдегі тіл кестесінің барлық ерекшеліктері, бояулары, теңеу, астарлау, басқа да суреттеу, бейнелеу құралдары - бәрі не нәрсеге, не құбылысқа болсын ақынша қарап, эстет. тұрғыдан баға беру талабына бағындырылған. Түн желсіз, ай жарық. Су бетінде ай сәулесі дірілдеп көрінеді. Ауылдың жанында, терең сайда өзен тасып, күрілдеп ағып жатыр. Ақын түнді желсіз, айды жарық, сайды терең деп бейнелейді, сәуленің дірілдеп көрінген қалпын, өзеннің күрілдеп естілген шуын нақтылап сипаттап береді. Бірақ, бұл кімнің аулы, жылдың қай кезі, айдың қай мөлшері, сайы қайдағы сай, ағып жатқан қандай су - оларды анықтап айтып жатуды мақсат етпейді. Одан әрі ауыл маңында қанша, қандай мал, кімнің малы жатыр, малшылар кім дегенді дәлдеп айтпайды. Тіпті оны қойғанда, аулақта жолыққан қыз, жігіт кім - бұл жай анықталмайды. Әрине, бұл дәл осы өлеңде суреттелмегенімен, басқа бір өлеңдерде қыз бен жігіттің сипаты суреттеліп, портреті жасалуы мүмкін. Біздің айтпағымыз бұл емес, мәселе поэзияға тән көркем суреттеу әдісі жайлы. Сол портреттер болған күнде де, олар типтік образ сипатында берілген болар еді. Олардан біз кезге түскен бар ерекшеліктерді теру емес, типтік қасиет - ерекшеліктерді үлкен талғампаздықпен сұрыптап алудың үлгісін керген болар едік. Бұл өлеңдегі ақын жүрегін толқытып, толғантқан - ауыл табиғатының таң қапарлық ғажайып сұлулығы, осы көрінісінің адам жан сезімінің сұлулығымен ұштасатыны. Сондықтан елеңнің әрі сөзі, сурет бейнесіне осыны аңғартуы керек. Айталық, мәселе бір ауылды атауда ма екен? Жоқ, өйткені мақсат мал баққан қазақ аулының бейнесін жасап беру ғой. Осындай немесе ұқсас сурет, көрініс қай ауылда болсын бар емес пе? Қай жылы, қашан деп анықтап жату да қажет емес. Әр жылы осылай ғой. Ал, жылдың қай мөлшері екенін айтып жату қажет пе? Жаздың іші екені өлеңдегі суреттеп-ақ көрініп түр. Жаздың ыстық кезінде, далалы жерде күні бойы адам да, малда сая таба алмайтын кездерде, осыңдай бір жайлы, желсіз, қоңыр салқын, айлы түн болатыны айтпай-ақ түсінікті емес пе? Ауыл адамдарының күндізгі шаруа-әбігерден қолы босап, тыныс алған кезі екені, малдың ауыл маңында жусап жатқаны - бәрі де өлеңдегі суреттерде айқын көрініп түр емес пе? Ауылдағы түнгі дауыс-үндер қандай шеберлікпен бейнеленген: анадайдан естілген өзен суының күрілдегені, жаңғырығып естілген малшылардың айғайы, иттердің үргені. Өлеңнің мазмұнын бағдарлап қарасақ, онда бір басы артық, жай айтыла салған теңеу, анықтама жоқ екеніне көзіміз әбден жетеді. Бәрі де ауылдың көркем бейнесін жасауға ат салысып, тікелей қатысып тұр. Маужыраған әлсіз, әсерлі түн, жарық ай бұл көріністер ауыл түнінің адамға жайлылығын, адамның бейне бір табиғат құшағында отырған қалпын танытады. Тау жаңғырығып дегені де, ақынның суреттеуінде таудың малшылардың айғайы мен үрген иттердің дауысына үн қосып кетуі де ауылды, қаншама елді аясына алған тау-тасты, табиғатты үнсіз, тілсіз, мелшиіп тұрғандай қылмай, адам мен табиғаттың арасындағы жақындықты, байланысты аңғарту тілегінен туған. Суда дірілдеп көрінген ай сәулесі табиғаттың көркемдігінен, сұлулығынан алған әсерімізді және күшейте түседі. Ағаштың жапырағын сыбырласып өзді-өзі дегені жалғыз осы реңнің өзі елдің жаңа бір жаны жай тауып, тыным алып, тыныстап отырған кезін аңғартуда сезсіз зор мәні бар. Терең сай деуі, өзен суының күрілдеп жатқанын айтуы ауылдың таулы жерге, сарқырап, тасып жатқан мол суы бар, шебі шүйгін өңірге келіп орналасып отырғанын, еңбекқор елдің адамға да, малға да жайлы мол ырысы бар жер іздейтінін байқатады. Осындай көлемі шағын өлеңде ұлы ақын жазда өзен жағасына көшіп келіп қонып отырған мал баққан ауылдың өмір-тұрмысын асқан суреткерлікпен бейнелеуі ғажап-ақ. Қазақтың даласы, түні, айы, тауы, өзен-суы, жапырағы жайқалған ағашы, жазғы жердің кек май жасыл шебі, көшпелі елдің қонған қоныс-жайлауы, баққан малы, түн күзететін сақ малшылары, жастардың пәк, таза сүйіспеншілік сезімі, махаббаты, жастығын, алғашқы махаббатын сағынып еске алған қазақтың осындай айлы түнде ауыл сыртында, аулақта жолығатын шағын армандауы - біз өлеңнен осыншама шындықты табамыз, өткен ғасырдағы қазақ өмірінің тұтас суретін кереміз. Осының бәріне қоса, әсіресе, бізді тебірентетін жай - өлеңнен халықтың көркемдікті, сұлулықты сезінуінің қаншалықты терең, әсерлі екені де айқын танылады. Даланың айлы түнінің осы бір әсем поэзиялық суретінің өзі-ақ қазақ әдебиетінде ақындық сезімнің, әдемілікті түсінудің дәуір шындығымен қаншалықты қабысып, тамырласып жатқанына дәлел бола алады. Осы айтылған өлеңге тақырыбы жағынан үндес келетін лирик. жыр - «Жазды күн шілде болғанда». Бұл шығарманың көркемдік сапасын ете жоғары бағалаған I. Жансүгіров ол туралы айта келіп, былай деп жазды: «Жансүгіров дың жыры ырғақ, музыка, дыбыс құрылысы жағынан төгіліп кетеді. Абайдың бұл өлеңіндегі бір ақындық өзгешелігі - ол өлең ұйқасындағы етістіктердің сайдың тасындай ірі, қимылды, қозғалысты көрсетуге жандылығы». I. Жансүгіров ұлы ақынның осы өлеңінің көркемдік қасиетін, әсіресе, тіл ұйқасындағы өзгешелігін дәл тауып, өте орынды айтқан. Бұл жырында Абай негізгі желілі ұйқасты Ұзақ сақтайтын шұбыртпалы жыр ернегін асқан шеберлікпен қолданып, өлеңнің басынан аяғына дейін дерлік бір ұйқасты қайталап отырады. Және үнемі бірыңғай үйлесетін грамматик. құрылысы жағынан біріне-бірі ұқсас етістік сөздерді ұйқасқа кіргізеді. Осының өзі-ақ ақынның ұйқасқа өте үлкен мән бергенін байқатады. «Жазды күн шілде болғанда, Көкорай шалғын, бәйшешек Ұзарып есіп толғанда; Күркіреп жатқан өзенге Кешіп ауыл қонғанда...» Өлеңнің осы бас жағында ғана басқаша. Бірақ, бұл жеке шумақ емес, Ұзақ жыр түйдегінің бір бөлшегі ғана. Мұндағы ұйқас тек қосымша, жанама ұйқас қана. Онан әрі өлеңде жаңа ұйқас, желілі ұйқас бірден жарқ етіп шыға келіп, үнемі қайталанып, өлең аяқталғанша созыла береді: «шұрқырап жатқан жылқының Шалғыннан жоны қылтылдап, Ат, айғырлар, биелер Бүйірі шығып ыңқылдап. Суда тұрып шыбындап, Құйрығымен шылпылдап...» - де гендегідей болып, өлеңнің ен бойында қылтылдап - ыңқылдап - шылпылдап деп басталып, әрі қарай жалғаса беретін негізгі бір ұйқас сақталады. Ақын жыр өлшемін, түйдегін қолданғанда, 7-8 буынды тармақтарды кесек топтастырып, тұтастырып әкетсе және негізгі, желілі ұйқасты неғұрлым көбірек қайталаса, өлең ырғағының екпіні ширығып, күшейе түсіп, сез ағымын үдетіп, тасқындатып әкетуге мүмкіндік туатынын мұқият ескерген. Негізгі ұйқастан басқа, әдетте, жырда қолданылатын, әр жерде бір көрініп қалатын кейбір қатар тармақтардың өзара үйлесі де бар. Мыс. :

«Сабадан қымыз қойдырып,

Ортасына қойдырып»

Немесе:

«Бай байғұсым десін деп,

Шақырып қымыз берсін деп», -

дегендегі құйдырып - қойдырып, десін деп - берсін деп деген секілді. Бірақ, ондай тармақтар кеп емес. Бұл өлеңде I. Жансүгіров айтқандай, ұйқаста қолданылатын қатарынан тізбектелген етістіктердің көшпелі ауылдың қимыл-әрекетіне толы өмір-тіршілігін көрсетуде орны ерекше. Жансүгіров осы шығармасында қазақ елінің өмір шындығын әсерлі, тартымды сурет арқылы бейнелеп берудің тамаша, үздік үлгісін туғызған десек, ақынның осындай асқан суреткерлік қуатын танытатын өлең тілінің бейнелілігі, көркемдігі, сездерінің бояуы жасанды емес, саф тазалығы кебінен-көп орын-орнына ете қисынды, тауып қойылған, қатарласып тұтасқан көп етістіктерден анық байқалады. Әрине, ұйқасқа кірмеген етістіктер, не болмаса өлеңдегі басқа сез құрамдарының көркемдік құны әлсіз дегенді айтпақшы емеспіз. Біздің бұл жерде айтпағымыз - ұйқасқа кіргізілген, самсап тұрған көп етістіктердің ерекше кезге түсетіндігіне көңіл аудару. Өлеңнің басқа жолдарында ауылдың жаңа қонысқа, жазғы жайлауға көшіп келгені айтылады. Бұл өлеңнің бастамасы кіріспесі ғана болса да, ақын тек ауылдың орнаған мекен-жайын ғана баяндап отырса да, мұнда да қимыл-әрекет жоқ емес. Ауылдың көшуін болған, біткен оқиға деп санасақ, өзенді күркіреп жатқан деп бейнелеуі толассыз, тынымсыз болып жатқан қимыл-әрекетті көрсетеді. Жазды күнгі жайлаудағы қазақ аулының өмір-тұрмысын суреттегенде Абай жаздың келуі мал бағумен күнелткен көшпелі елге кеп жеңілдік, қуаныш-қызық әкелгендей көрінетінін байқатады, «жаз -жазыл, қысқысы»дейтін елдің жаздыкүні бір жадырап қалатынын ақын сездіреді. Ақынның әр сөзі, сипаттамасы дала жазының осындай көркем бейнесін көрсетуге лайық, орайлы алынған Ұзарып өсіп, толған жасыл шеп, бәйшешек гүлдер де, күркіреп жатқан өзен де осы тұрғыдан бірден-бір қажетті белгілер. Өлеңде онан әрі әрекет-қимылы, абыр-сабыры мол өмір - тұрмыс кез алдымыздан тізбектеліп етіп жатады. Осыдан бастап шынайы өмір ақиқатын танытатын көркем сипаттамалардың дені, басым көпшілігі ұйқастағы етістіктер арқылы беріледі, не осы соңғылармен тығыз байланысты келіп отырады. Жылқыны шырқырап жатқан деп бейнелеуі секілді жекелеген теңеу, мәнерлі сөздер болмаса, мыс. , ат, айғырлар, биелерді бүйірі шығып деуі, ыңқылдап деген ұйқастағы етістікпен бірігіп, тұтасып кетеді. Ал, өлеңнің ұйқастарын қурайтын етістіктердің орасан көркемдік-бейнелілігі ақынның өміріндегі шындықты терең көрсетуге шеберлігінен, ұлы суреткерге тән не нәрсенің сыр-сипаты, өзгешелік қасиеттерін болсын мүлтіксіз байқайтын көрегендігінен туатыны даусыз. Жылқының биік шалғыннан жоны қылтылдап көрінуі, көкке әбден тойып алған ат, айғырлар, биелердің бүйірі шығып ыңқылдап тұруы, не шыбындағанда суға кіріп, құйрығымен шылпылдап тұрған қалпы, құлын-тайлардың бұлтылдап шауып жүруі, үйрек-қаздың сымпылдап жоғары-төмен ұшып жүруі, үй тігіп жүрген қыз-келіншектердің бұрала басып былқылдап қимылдауы, сыңқылдап күлуі, не болмаса, аш баланың ет әпер деп қыңқылдап сұрауы, самаурынның бұрқылдап қайнауы, не болмаса, жарамсақ шалдың жалпылдап сөйлеуі, қошамет кернеткендердің қарқылдап күлуі, жылқышының күні бойы салпылдап жүргені - осының бәрі дамылсыз тіршілік белгілері, ешбір қоспасы жоқ, қалтқысыз өмір шындығын ашып айқын көрсететін сипаттамалар.Байқап қарасақ, ұйқасқан сезердің бәрі де жыр тармағының соңғы бунағын бүтіндей қамтиды, тегіс үш буынды. Мұның да өзінше мәні бар, өйткені, бұл үйлескен сезердің дыбыс үндестігін қоюлатып, ұйқасты ірілетіп, ерекше көзге түсіреді. Оның үстіне, әсіресе, көңіл аударарлық жай - өлең ұйқасына кіргізілген осы көп етістіктер түгелдей бір тектес сөздер болып келеді, олар грамматикада еліктеуіш сөздер деп аталатын, дыбыстық құрамы, айтылу-естілуі мағынасына ұқсастырылып, тікелей сәйкес алынған сөздер. Қазақ тілінде, соның ішінде, өлең тілінде ете көп қолданылатын мұндай сөздердің көркемдік, мәнерлілік қасиетін, қимыл-әрекеттің көрінісін не дыбыс үнін айнытпай жеткізетін мағыналылығын Абай анық байқап, ұтымды пайдалана білген. Ақын әр қозғалыс, қимыл-әрекетті көзге елестетерліктей етіп көрсетіп, сол сөзбен мүсіндеп отырған адамына, немесе яки құсқа жан бітіргендей, жансыз нәрсе болса қолға ұстатқандай қып бейнелейді. «Жазды күн шілде болғанда» өлеңінің бұл ерекшеліктері қайнап жатқан шынайы өмірді оқушының көз алдына алып келетін реалист ақынның бейнелеу әдісін, теңдесі жоқ суретшілік шеберлігін жақсы танытады. Абайдың өлең-жырларының қай-қайсысын алсақ та, біз одан шексіз бай өмір шыңдығын көреміз, теңдесі жоқ ақындық шеберлік, суреткерлік, керемет сипат-қасиет табамыз.