Август Шлейхер

Август Шлейхер (нем. August Schleicher; 19 ақпан 1821 — 6 желтоқсан 1868) — неміс тілі тілтанушы.

Август Шлейхер
August Schleicher
Туған күні	19 ақпан 1821 (1821-02-19)
Туған жері	Майнинген
Қайтыс болған күні	6 желтоқсан 1868 (1868-12-06) (47 жас)
Қайтыс болған жері	Йена
Азаматтығы	Германия
Ғылыми аясы	лингвистика
Атақты шәкірттері	Иоганнес Шмидт

Өмірдерек

Мейнингендегі дәрігердің отбасында дүниеге келген. Он алты жасынан бастап Кобургтегі гимназияға оқуға түседі. Ғалым онда латын, грек, еврей тілдерін қоспағанда ботаникамен де айналысты. Шлейхер сол кезеңнен бастап қытай және санскрит тілдеріне қызыға бастаған еді. Гимназиядағы алты жылдық біліміне қарамастан, Шлейхер ол оқуды тастап, Лейбциг университетіне түсу үшін емтихандарға дайындалды. Нәтижесінде ғалым Лейбциг университетінің діни факультетіне түсіп, діни ғылымдармен қатар Флейшердің араб тілі курсы бойынша жүргізген дәрістерін тыңдады. Бірінші семестрден кейін Тюбингенге ауысып, сонда Баур және ғылымға белгілі ориенталист Эвальдтың дәрістерін тыңдады.

1843 жылы ғалым Бонндағы философиялық факультетке ауысты. Сол кезеңдерде университетте Фр. Велькер және Фр. Ричль дәріс жүргізген болатын. Екі ғалымнан да Шлейхер классикалық филология бойынша негізгі білім алып, Дицтан герман филологиясын, Лассен мен Гильдемейстерден санскрит, араб тілдерін үйренді. Шлейхер білімін Лассен, Диц атты лингвисттерден кәсіптік тұрғыдан үйренсе, Ричльден әдістерді үйренді. Боннда 6 семестр оқып шығып, Шлейхер 1846 жылы римдік грамматист Марк Теренций Варронның еңбектеріне қатысты ойлары, зерттеулері үшін доктор дәрежесін алды. Ғалымның диссертациясынан болашақ салыстырмалы әдіскердің ойлары білінді. Осы жылы Шлейхер Боннда салыстырмалы тіл білімінің доценті ретінде таныла бастады. Алайда, көп ұзамай Бельгия, Париж қалаларына саяхатқа аттанды. Өзінің тұрмыстық жағдайын қалыпты ұстау үшін Шлейхер неміс газеттерінде жұмыс жасады.

1848—1849 жылдың қысында ғалым чех тілі]]н зерттеу мақсатында Прагаға аттанды. Бұл жағдайға себепкер болған атақты Лессен болды. Ол Шлейхерге славян тілдерін зерттеуге кеңес берді. Ғалым чех тілін қысқа мерзімде үйреніп шықты. Бірақ тез арада Прагадан кетуге мәжбүр болды. Себебі ол кезеңде Австриялық полицейлерінің көзіне түскен еді. Ғалым Праганы тастап, өзінің жинаған білімін қайта жаңғырту үшін Боннға оралды.

Алғашқы ірі еңбектері

1848 жылы ол өзінің «Zur vergleichenden Sprachengeschichte» ірі еңбегінің «Sprachvergleichende Untersuchungen» атты бірінші бөлімін аяқтады. Ғалымның бұл еңбегі бір фонетикалық құбылыстың («зетацизм» құбылысын атап айтады, яғни ол тілдегі дауыссыз дыбыстардың жіңішкеруі) туыстас және туыстас емес тілдердегі (грек, санскрит, авеста, көнеперсид, латын, гот, литов, пракрит, пали, роман және герман тілдері, кельт, латыш, славян, семит, маньчжур, мадьяр, моңғол, тибет және қытай тілдері) көрінісін айқындауымен ерекшеленеді. Артынша (1850) еңбектің екінші бөлімі: «Die Sprachen Europas im systematischer Übersicht» жарыққа шықты. Бұл бөлімде Еуропа тілдерінің морфологиялық, семасиологиялық ерекшеліктеріне шолу жасады. Шлейхердің жалпы тарихи идеялары Георг Вильгельм Фридрих|Гегелдің ой–тұжырымдарынан алынды.

Славян тілдерін зерттеуі

Шлейхер өзінің славян тілдерін зерттеуін тоқтатқан жоқ. Бұл білімдері Шлейхерге неміс ғалымдары ішінде беделді зерттеуші деген атақ алып келді. 1850 жылдың көктемінде Шлейхер Георг Курциуспен бірге Германиядағы неміс–праж университетінің классикалық филология кафедрасына жұмысқа шақырылды. 1852 жылы Шлейхер санскрит және салыстырмалы тіл білімі кафедрасын келіп, таза лингвистикалық бағытта жұмыс жасай бастады. Ғалымның Прагаға шақырылуы оның чех және басқа да славян тілдерінің қайта жетілуіне мүмкіндік тудырды. Шлейхер — чех тілін өте жоғарғы дәрежеде меңгерген ғалым. Осы кезден бастап Шлейхердің славян тіл білімі бойынша жазылған зерттеу еңбектері шыға бастады:

• 1850 ж. — чех грамматикасы жайындағы мақаласы («Zeitschrift für die österreich. Gymnasien» жинағында),
• 1852 ж. славян тілдеріндегі бірқатар септеулік формалар туралы мақаласы («Sitzungsberichte» вен академиясында, 1852 ақпан),
• арнайы еңбек «Formenlehre der kirchenslaw. Sprache, erklärend und vergleichend dargestellt» (Бонн). Ескі славян тілдерінің морфологиясындағы салыстырмалы–грамматикалық ілімі.

Литуанистика

Ғалымның жоғарыдағы еңбектері оның литов тілдерімен айналысуына үлкен көмек берді. Бұл жұмысты Шлейхер 1848 жылы бастады. Вен академиясынан жәрдемақы алып, Шлейхер 1852 жылы маусымда Литваға сапар шекті. Литваға келгеннен бері литов тілін практикалық тұрғыдан үйрене бастап, аз ғана уақытта тілді керекті дәрежеде үйреніп алды. Тілді меңгерген соң, ғалым литовтық әндер, ертегiлер, жұмбақтар үлгілерін және тағы да басқа ауыз әдебиет үлгілерін жинақтауға кірісті. Қазан айының ортасына қарай қолында бар барлық мәліметтерімен ғалым Прагаға қайта оралды. 1853 жылдың мауысымында ғалымның литов тіліне арналған «Lituanica» атты еңбегі жарыққа шықты. Бұл еңбекте литовтық фольклор үлгілерін, литов тілінің библиографиясы мен грамматикасының үлгілерін енгізді. Алайда Шлейхердің лингвистикалық саяхаттарының жемісті еңбегі «Handbuch der litauischen Sprache» атты зерттеу еңбегі болды. Оның алғашқы бөлімі (грамматика) 1855 жылдың жазында жарыққа шықты. Одан кейін 1857 жылы хрестоматия мен сөздіктен тұратын екінші бөлімі жарық көрді. Литов тілінің грамматикасын, фольклорлық әдеби жазбаларының үлгілерін зерттеуі Шухардтың ұзақ жылдар бойы теңдессіз, өзінің құнын жоймаған бірегей еңбек деп бағаланды.

Салыстырмалы тіл білімі

1857 жылы Шлейхер Прагадан кетіп, Йен университетіне табан тіреді. Автриялық үкіметтік режимнің қаттылығы, чех қоғамының Шлейхерді неміс деп танып, бөлектеуі, құқық қорғау органдарының күдігі ғалымды Австрияны біржолата тастап кетуіне мәжбүрледі. Дәл осы кезеңде салыстырмалы тіл білімінде жаңару кезеңі басталған еді. Бұл кезде Франц Бопптың салыстырмалы граматтикалық тіл біліміне қатысты алғашқы жинақтары, Бетлинг және Ротттың санскрит сөздігі (1853 жылдан бастап), Кунның негіздеуімен «Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung» (1852 жылдан бастап) еңбектері шыға бастады. Бұл үрдістен Шлейхер де қалыс қалмады. ОЛ 1858 жылдан бастап өзінің «Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen» журналын жарыққа шығара бастады. Бұл журналдарда Шлейхердің және заманауи ғалымдардың ғылыми жаңалықтары жарияланып тұрды.

Соңғы жылдары

Өзінің Германияға қайта оралуына бақытты болып жүрген Шлейхер, Петербург ғылым академиясының шақыртуын қабылдамады. Ресейге көшіп баруды қаламаған Шлейхер, ресейлі ғалымдармен біріге жұмыс жасайтындығын мәлімдеп, академияның шетелдегі көрреспондент мүшесі болып қабылданды. Бұл уақытта Шлейхер өзінің екі жыл бұрын бастаған неміс диалектологиясы мен фольклорына арналған «Volkstümliches aus Sonneberg im Meininger Oberlande» (жергілікті говорлардың грамматикасы, жергілікті аймақтық сөздердің, әңгімелердің, әндердің, мақалдар мен жұмбақтардың жиыны) атты жұмысын аяқтауға жақын еді. 1859 жылы Шлейхердің Петербург академиясының "Мемуарларындағы" тілдердің типологиялық топтастыруын қамтитын алғашқы жұмысы: «Zur Morphologie der Sprache» жарияланды. Ал 1860 жылы ғалымның атақты «Die deutsche Sprache» аатты кітабы жарық көрді. Бұл жұртшылыққа неміс тілінің ерекшеліктерін таныстыру мақсатында жазылған кітап еді. Дегенмен, кітап өзінің ғылыми құндылығына қарамастан, қоғамда керемет бағаланды деп айтуға болмайды. Бұл еңбекті Шлейхер қайта өңдеп, өзінің білікті шәкірті, лингвист И. Шмидттің редакциясымен қайта басылып шықты. Шлейхердің даңқы артып, Йен университетінде оның дәрістерін тыңдаушылар саны күннен–күнге өсіп отырды. Оның дәрістері неміс тіліне, жалпы тіл біліміне, үндіеуропа тілдерінің салыстырмалы–тарихи грамматикасына арналды. Осы дәрістердің нәтижесінде Шлейхердің атақты «Compendium der vergleich. Grammatik der indogermanischen Sprachen» еңбегі жазылып, оның алғашқы баспасы 1861 жылы жарық көрді. 1865 жылы «Салыстырмалы грамматика» еңбегі А.А. Хованскийдің «Филологические записки» журналында орыс тіліне аударылып басылды. Еңбек тек бір басылымымен ғана шектелген жоқ. Оның ғылыми ортада қызығушылықпен талқылануы еңбектің 1866 жылы екінші баспасының, 1871 жылы үшінші баспасының, 1876 жылы төртінші баспасының жарық көруіне себеп болды.

Белгілі бір уақыт аралығында Шлейхер көлемі жағынан аздау «Die Darwinsche Theorie und die Sprachwissenschaft» (1863), «Die Unterscheidung von Nomen und Verbum in der lautlichen Form» (1865) мақалаларын жариялады. 1865 жылы Шлейхердің литов ақыны Кристионас Донелайтистің шығармаларына арналған зерттеулері (зерттеуде сөздіктер қамтылған) шығып тұрды.

Өмірінің соңғы жылдарында Шлейхер славян тілдерінің салыстырмалы грамматикасы бойынша Петербург ғылым академиясының баспаларында: «Үндігерман тілдерінің солтүстік–шығыс тармақтарының тарихқа дейінгі өмірі туралы қысқаша очерктер» («Петербург Ғылым Академиясы жазбалары», т. VIII, кітап. 1, 1865); «Жалпыславян сөздігі» (т. IX, кітап. 2, 1866); «Литов–славян және неміс тілдеріндегі сан есімдердің тақырыптары» (т. X, кітап. 1, 1866); «Славян тілдеріндегі негіздердің септелуі» (т. XI, кітап. 1, 1867). Ғалымның соңғы ең ірі шығармаларының бірі үндіевропа тілдерінің мәтіндеріне жасалған (глоссарийлерімен) «Indogermanische Chrestomathie» (Веймар, 1869) еңбегі болды. Ғалым дүниеден қайтқан соң Петербург Ғылым академиясының нұсқауымен полаб тілінің (өлі тіл) грамматикасы жарияланды (СПб., 1871). Одан кейін славян тілдерінің грамматикасы жөніндегі аяқталмаған еңбегі жарыққа шықты.

Мағына

Шлейхердің аз ғана өмірі (48 жасында қайтыс болды) ғылыми жетістіктермен бай болғаны сөзсіз. Өзінің тұрмыстық, материалдық жағдайына қарамастан (Йенде ғалым профессорлық ақысын берілмеген еді; ғылымдағы жетістіктерінің көптігіне қарамастан, «Honorarprofessor» атағында жүрді ), Шлейхер өзінен кейін мол мұра қалдырды. Шлейхер тұжырымдарының барлығы да тілдің өзіндік мәні жөніндегі оның екі түрлі концепциясына: тіл — ойды қалыптастыраты, білдіретін құрал, тіл — жаратылыс организмдер ішіндегі ең жоғарғы организм дейтін концепцияларына негізделді, содан тарайды.

Ботаникалық шаруалармен көп айналысқан ғалым тілді тірі организм ретінде бағалады. Тіл білімін жартылыстану ғылымдарына жатқызатыны да сондықтан. Дгенмен де, Шлейхер XIX ғасыр лингвистикасына елеулі із қалдырған ғалым болып саналады. Шлейхердің балтық және славян тілдерінің зерттелуіне қосқан үлесі де зор болды. Сондай–ақ ғалымның салыстырмалы–тарихи тіл білімінің әдістерін жасақтауда Ф. Бопптардан кейінгі тұжырымдаушы, қорытындылаушы ғалым ретінде де еңбегі елеулі.

Әдебиеттер

• S. Lefmann, «August Schleicher» (Лейпциг, 1870);
• «Erinnerungen an Prof. Dr. August Schleicher in Prag» («Bohemia», 1869, № 16 и сл.);
• J. Schmidt, «Nachruf» («Beiträge zur vergleich. Sprachforschung», т. VI);
• Дельбрюктің ғылыми маңызына, жаңалықтарына «Einleitung in das Sprachstudium» (3 изд., Лейпциг, 1893, гл. III, 41-56) атты еңбегінде берген бағасы;
• Д. Н. Овсянико-Куликовский, «Бопп және Шлейхер, тіл білімі тарихынан эпизодтар» («Өмір», 1900, № XI).