Аустралия (құрлық)

Аустралия (лат. 'australis' — оңтүстік) — оңтүстік жарты шардағы құрлық. Ауданы 7 659 861 км². Материктің ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке дейін 3200 км-ге жуық, ені батыстан шығысқа қарай шамамен 4000 км, жағалау сызығының ұзындығы(аралдарсыз) - 35 877 км. Ол 10°41' оңтүстік ендіктегі Йорк мүйісінен 39°11' оңтүстік ендіктегі оңтүстік-шығыс мүйіске дейін және 113°05' шығыс бойлықтағы Стип-Пойнт мүйісі мен 153°34' шығыс бойлықтағы Байрон мүйісі аралығында орналасқан. Батысы мен оңтүстігін Үнді мұхиты, шығысы мен солтүстігін Тынық мұхиттың Тасман, Маржан, Тимор және Арафур теңіздері қоршаган. Жағалаулары аз тілімделген. Ірі шығанақтары — солтүстігінде — Карпентария, оңтүстігінде — Австралияның үлкен шығанағы.

Австралия
Территория	7 659 861 км²
Халық саны	▲ 23 130 931 адам
Тығыздығы	3,01 адам/км²
Этнохороним	австралиялық, австралиялықтар
Енеді	1 мемлекет
Тілдері	Австралия ағылшыны
Уақыт белдеулері	+8 … +11
Интернет үйшігі	.au
Ірі қалалары	Сидней, Мельбурн, Брисбен, Перт, Аделаида
Австралия Ортаққорда

Австралиның космостан көрінісі

Австралияның климат картасы

Құрлықның солтүстігінде Кейп-Йорк түбегі, шығыс, солтүстік-шығыс жағалауын бойлап (ұзындығы 2300 км) Үлкен тосқауыл рифі жатыр. Оңтүстігінде Тасмания аралынан Құрлықты Басс бұғазы бөлген. Оңтүстігін бойлай Үлкен Құрлық шығанағы орналасқан. Еуропалықтар үшін Құрлық құрлығын 1606 ж. голландиялық теңіз саяхатшысы В. Янсзон ашқан.

Жер бедері

Австралияның топографиялық картасы

Құрлық жерінің басым көпшілігі жазық және оның 95%-тен астамының биіктігі 600 м-ден аспайды. Орографиялық ерекшеліктеріне қарай жер бедерін 3-ке бөлуге болады.

• Батыс Құрлық таулы үстіртінің орташа биікт 400—500 м, үстірттің шығысында (кұрлықтың орталық тұсында) Макдоннелл жотасы (1.510 м), солтүстігінде Кимберли алқабы (биіктігі 936 м), оңтүстік-батыста Дарлинг (582 м) жоталары жатыр.

• Орталық ойпаттың биіктігі 100 метрден аспайды, ал Құрлықтағы ең темен жер — Эйр көлінің маңы (мұхит деңгейінен 12 м төмен орналасқан). Ойпаттың оңтүстік-батысында Флиндерс, Маунт-Лофти жоталары бар.

• Құрлықтың бүкіл шығыс бөлігін ұзына бойы созылған Үлкен суайрық жотасы алып жатыр. Оның тау беткейлері жадағай келген, шығыс беткейі тік құлама және қатты тілімделген, батыс беткейлері біртіндеп төбелерге және көлбеу жазықтарға ұласқан. Құрлықта ең биік жер — Косцюшко тауы (2.230 м) құрлықтың осы тұсында орналасқан.

Климаты

Құрлықтың басым бөлігін тропиктік (18°—30° оңтүстік ендік), ал солтүстігі мен оңтүстігін субтропиктік белдеу алып жатыр. Шығыс жағалауының климаты — тропиктік теңіздік, Күн радиациясы үнемі жоғары, ашық күндер басым. Сондықтан Құрлықтың барлық аймағында темп-pa жоғары және тұрақгы (20 -28 °C ға дейін), тек қыс айларында (шілде - тамызда 12 -20°С температуpa төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы 40 °C болатын аудан құрлықтың солтүстік-батысында, абс. максимум — Клонкарриде (53,1 °C). Тұрақты аяз тек оңтүстік-шығыстағы Құрлық Альпісінде (-22°С-қа дейін) байқалады. Үлкен суайрық жотасының Тынық мұхиттан соғатын ылғалға бөгет жасауы, құрлықтың бүкіл орталық аймағының климатының кұрғақ болуына әсерін тигізеді. Құрлық жерінің 40%-ке жуығында жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден аспайды. Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы тауларда жауын-шашын мөлшері 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді. Бұл аймаққа экватордан келетін ылғалды муссонның әсері бар.

Геологиялық құрылысы және кен байлықтары

Құрлықтың іргетасын, негізінен, құрлық платформасы мен Шығыс құрлық геосинклинальді белдеуі құрайды. Платформа құрлықтың батысын, Сент-Винсент шығанағына дейінгі орталығын және оның Арафур т. астындағы бөлігін, Жаңа Гвинея аралының оңтүстігін қамтиды. Геосинклиналь белдеуі Кейп-Йорк түбегінен басталып, Тасмания аралымен бітеді. Құрлық платформасының түпкі негізі (архей-төм. протерозой) күшті метаморфтану салдарынан гнейс пен гранитке айналған жанартаулық жыныстар мен терригенді шөгінділерден тұра-ды. Архей жыныстары Пилбара мен Калгури жақпарларында, солтүстікте Кимберли үстірті мен Антрим тауларында және Арнхемленд түбегінің солтүстік-батысында кездеседі. Протерозой шөгінділері Батыс құрлықтың Наллагайн, Кимберли үстірті ойыстарында, Карпентария шыганағының оңтүстік-батысында көп ұшырасады. Платформаның солтүстік-батысындағы Үлкен құмды шөлде триас, юра шөгінділеріне толы Каннинг ойысы, Үлкен шығанақтың солтүстік жағасында палеоген жыныстары басып жатқан кайнозой дәуірінің Юкла ойысы бар. Шығыс Құрлық геосинклиналь белдеуі батыстан шығысқа қарай біртіндеп алмасатын каледондық (Аделаида) және герциндік (Жаңа Англия) жүйелерден құралған. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Карпентария шығанағы, Үлкен Артезиан және Муррей алаптары сияқты бірнеше ойыс жатыр.

Құрлықтың архей, протерозой, кембрий, ордовик жыныстарында, алтынның (Калгури, Кулгари, Бендиго, Балларат), уранның (Рам-Джангл, Мэри-Катлин, Радиум-Хилл), түсті металдардың (Брокен-Хилл, Маунт-Айза, Клонкар-ри) ірі кен орындары, оңтүстік мен бат-ндағы протерозой шөгінділерінде темір мен марганецтің, ал солтүстігіндегі Уайпа кен орнында боксит кен тасы бар. Үлкен артезиан алабы мен Амадея ойысында, Виктория жағалауындағы әр түрлі геологиялық жүйелерде мұнай мен газ мол. Құрлықтың шығысы мен батысында титан мен цирконийдің аса ірі кен орындары орналасқан.

Ішкі сулары

Аустралияда өзен, көлдер аз. Материктің 60%-ын қамтитын ішкі тұйық алапқа уақытша кебетін өзен арналары - криктер тән. Олар қалдық көлге құяды. Өте таяз, суы тұзды болып келетін, жағалаулары қалың тұз қабыршақтарымен жабылған көлдер – қалдық көлдер. Көлдер құрғақ кезеңде тартылып қалады. Қалдық көлдер материктің батысы мен орталығында көп. Ең ірісі – Эйр көліне бағытталған Куперс-Крик. Аустралия өзендері жаңбыр және жер асты суларымен қоректенеді. Үнді мұхиты алабына Аустралияның ең үлкен өзені – Муррей жатады. Муррей мен оның ірі саласы Дарлинг Үлкен Суайрық жотасынан басталып, Үнді мұхитына құяды. Муррей өзені жыл бойы Аустралия Альпісінен келетін сулар есебінен толығады. Құрғақ кезеңде Муррейдің деңгейі күрт төмендейді, ал Дарлинг төменгі ағысында мүлде тартылып қалады. Аустралияда 33 артезиан алабы (жер асты сулар) бар. Мұнда дүние жүзіндегі ең ірі Үлкен Артезиан алабы орналасқан. Жер асты суларының көпшілігі тұзды болып келеді. Қабат аралық жер асты сулары 2000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқандықтан, оларды бұрғылап, жер бетіне шығару көп қиындық туғызады.

Топырағы

Австралияның көпшілік жері тропиктік, ал 30° оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарай субтропиктік топырақты келеді. Ішкі аудандарында құнарсыз шөл топырағы мен өсімдік дүниесі мардымсыз құмдар кездеседі. БатысАвстралия таулы үстіртінің топырағы қиыршық тасты және құмды болады. Орталық ойпаттың жазықтарында құмдақ, саздақ, Орталық алап көлдерінің төңірегінде тұзды топырақтар кездеседі. Құрлықтың орталығынан батысқа, солтүстікке, шығысқа қарай, жазғы жауын-шашын көбейген сайын шөлдің құнарсыз топырағы шөлейт пен саваннаның қызыл құба, қызыл топырағына ауысады. Ылғалды солтүстік және шығыс жағалаулары қызғылт сары топырақты.

Налларбор жазығында субтропиктік құрғақ шөл топырағы, оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыста сұр қошқыл, қошқыл және қызыл қошқыл топырақ кездеседі. Австралияның оңтүстік-батысында реликт қызыл және сары топырақ, Үлкен Суайырық жотада (28° оңтүстік ендіктен солтүстікке қарай) таудың латерит топырағы, аңғарларында тропиктік қара топырақ, субтропиктік белдеудің тау беткейлерінде таудың сары, қызыл, орманның құба топырағы, Австралия Альпісінің жоталарында шалғынды топырақ басым. Бұталардан тазартып, суарса, тұзын шайса, Австралия шерінің 60%-і егіншілікке жарайды. Бірақ 60 жылдары жерінің 2%-і ғана егіншілікке пайдаланылды.