Агрохимия

Агрохимия — өсімдіктердің қорегі, тыңайтқыштар мен өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттарды қолдану және бітік егін шығаруға арналған топырақ пен өсімдіктердегі химиялық және биохимиялық процестерді зерттейтін ғылым.

Жалпы мәліметтер

Егіншілікті химияландырудың ғыл. негізі. Диқаншылықтың өркендеуіне байланысты пайда болды. Агрохимияның негізін салушылардың бірі – француз ғалымы Ж. Буссенго (1836). Ол өсімдіктерге тікелей тәжірибе жасау арқылы табиғатта азот айналымы болатынын болжап білді. Бірақ бұл процестің ғылыми мәні ағылшын ғалымы Г. Гельригел (1886) және орыс ғалымы С.Н. Виноградский (1893) нитрофикаттану (түйнек бактерияларының ауадағы молекула күйіндегі азотты басқа организмдер сіңіре алатындай органикалық қосылыстарға дейін айналдыруы) процесін ашқаннан кейін түсіндірілді.

Кейін неміс ғалымы Ю. Либих топыраққа тыңайтқыш шашудың маңыздылығын дәлелдеді (1840), ал Дж. Лооз Англияда дүние жүзіндегі ең алғаш суперфосфат шығаратын зауыт салды (1843). К.А. Тимирязев «Егіншілік және өсімдіктердің физиологиясы» (1937) кітабында өзінің агрономиялық химияға қатынасын анық байқатты. «Өсімдік жақсы өссе,адам да жақсы өмір сүреді; өсімдік өлсе адамға да қатер төнеді», - деп жазды К.А. Тимирязев осы еңбегінде. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: адамды тамақтандыру үшін, өсімдікті қоректендіру қажет, ал бұл дегеніміз агрохимияны практикалық қолдану: «агрономияның барлық міндеттері, егер оны тереңірек түсінсек, өсімдікті дұрыс қоректендіру жағдайын анықтауға және мүмкіндігінше дәлме-дәл іске асыруға әкеп соғады». Біздің елімізде агрохимияның дамуы Д.Н. Прянишниковтың (1865-1948) қызметімен тығыз байланысты. Оның ғылыми қызығушылығы көп мәселелерді қамтитынымен ерекшеленді. Оның басшылығымен өсімдіктердің фосформен қоректенуі, атап айтқанда өсімдіктің фосфориттен фосфорды сіңіруі және тыңайтқыш ретінде фосфорит ұнын қолдануы зерттелді.Д.Н. Прянишников тыңайтқыштарды енгізу тәсілдерін, мөлшерін, мезгілін, оларды ауыспалы егісте таратылуға, жекелеген дақылдарды тыңайтуға көп еңбек сіңірді.

Д.Н. Прянишниковтың саралауымен «Зертханалық жұмыстардың және вегетациялық тәжірибелердің нәтижелерінен» жинағының 17 томы жарыққа шықты. Оның белсенді қатысуымен ВСНХ-да Тынайтқыштар бойынша ғылыми институт, Бүкіл одақтық тыңайтқыштар, агротехника және агротопырақтану институты, Қант өнеркәсібінің орталық ғылыми“ зерттеу институты ұйымдастырылды. Д.Н. Прянишниковтың іргелі еңбектері соның ішінде «Агрохимия», «ССРО егіншіліктегі және өсімдіктер тіршілігіндегі азот» атты кітаптары осы уақытқа дейін біздің елімізбен қатар шетелдерде мамандарды даярлауда пайдаланылады.

Қазақстанда агрохимия Қазақ В.Р. Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институты құрылғаннан кейін (1934) қалыптасып, дами бастады. Оның негізін салушы ғалымдар И.И. Синягин мен К.И.Иманғазиев болды. Олар топырақ құрамындағы фосфордың органик., минералдық қосылыстарын анықтап, шалғындағы сұр топырақ пен қызғылт қоңыр топыраққа тыңайтқыш шашу тәжірибелерін жүргізді. Тыңайтқыш қолданудың аймақтық жүйесін жасады. Сондай-ақ, Д.К. Мәденовтың жетекшілігімен Қызылорда облысында көңнің, карбамиформның, Қаратау фосфоритінен өндірілген аммофос, метафосфат, полифосфат тыңайтқыштарының тиімділігі зерттелді. Б.С. Бәсібеков тыңайтқыштардың ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімінің сапасына әсерін, С. Рамазанова күріш егісінің өнімділігін арттыруға азот тыңайтқышының тигізетін әсерін зерттеді. Р.Е. Елешевтің ғылыми жұмыстары топырақтағы жылжымалы Р2О5, фосфат потенциалы, кальций фосфаттарының әр түрлі негізді қосылыстарына арналды. Оның зерттеулері суармалы топырақтарға егілетін дақылдарға жоғары мөлшерде қолданылатын фосфор тыңайтқыштарының әсері топырақтағы фосфордың жылжымалы түрінің бастапқы шамасына тәуелді екенін анықтады. Р.Елешев өзінің көпжылдық зерттеулерін «Фосфор тыңайтқышы және өнім» атты монографиясында жинақтады. Оның бұл еңбегі әр гектар егістікке қанша мөлшерде тыңайтқыш беру керек екендігін дұрыс белгілеуде практикалық маңызы жағынан құнды нұсқаудың қатарына жатады. Сонымен қатар, ол «Агрохимия», «Тыңайтқыш қолдану жүйесі» атты жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулықтардың туындыгері.

Агрохимияның міндеті өсімдіктің қоректенуін, өсімдік пен топырақта өтетін химиялық процестерді, тыңайтқыштар мен химиялық заттардың тиімділігін зерттеу арқылы ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын арттыру, олардың өнім сапасын жақсарту, топырақ құнарын сақтау және молайту екендігі анықталды. Агрохимия топырақ пен тыңайтқыштар арасындағы қатынасты, олардың өсімдікке тигізетін әсерін, әр аймақта ауыл шаруашылығы дақылдарына тыңайтқыштың қандай түрін, мөлшерін, қандай әдіспен қолдануға болатынын зерттейді.

Топырақтың, өсімдіктің, тыңайтқыштың, ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы қолданылатын у-химикаттардың химиялық құрамына талдау жасайды. Осының негізінде топырақтағы қоректік заттардың түрі мен мөлшерін көрсететін агрохимия картограммалар жасалады. Нәтижесінде тыңайтқыштар, гербицидтер, химикаттар қолданудың тиімді әдістері ұсынылады, мол өнім алудың жолдары іздестіріледі.