Адай шежіресі

Адай шежіресі, «Шежіре» араб сөзі, мәні – шаджарат, үрім-бұтақ, тармақ деген ұғымды білдіреді. Шежіре ерте заманнан ұрпақтан ұрпаққа көшіп келе жатқан тарихи деректер. Шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де кездеседі. Халықтардың шығу тегін, даму тарихын баяндайтын мұндай тарихи деректер Шығыс және Батыс Еуропа елдерінде кең етек алған. Көп томдық шежірелер Англия, Германия, Франция, Ресей және шығыс елдерінде баспадан шығып, халыққа белгілі болып отырған. Мұндай шежірелер түркі, оның ішінде қазақ халқы арасында көптеп тараған. Қазақ шежіресін жинап, бастыруда орыс ғалымдары да елеулі қызмет атқарды. Олардың жинап, жазған шежіре жөніндегі деректері өте көп, бірқатары архивтерде сақталған. Қазақ ойшылдары жинап, топтаған шежірелері де әлденеше. Әсіресе, Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Қадырғали Жалайырдың және «Көшен – Қарауыл шежіресі» (18 ғасыр), 1835 жылғы «Жәңгірхан шежіресі», Ш.Уәлиханов жазып алған «Ұлы жүз шежіресі», Абдулла Ниязовтың «Үш жүздің шежіресі», 1894 жылғы «Орта жүз және Кіші жүздің шежіресі» тағы басқалардың жинап-терген шежірелерінің тарихи мәні өте зор. Сондай-ақ Шәкерімнің, Халиди Құрбанғалидың, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, Нұржан Наушабайұлының шежірелерін де еске түсірмей кетуге болмайды. Қысқасы, қазақ шежірелері ру, тайпа, ата-бабалардың өсуі, дамуы, таралуы және соларға қатысты оқиғалар, деректер, қазақ елінің көшіп-қону салты, бір елмен екінші елдің қарым-қатынасы жөнінде мол деректер мен мағлұматтар береді. Шежіре – ел арасындағы жікшілдікті, рушылдықты қоздыратын дүние емес, ол халқымызды туысқандыққа, бауырмалдылыққа, ағайын-жекжат арасында достыққа, сыйластыққа бағыттайтын асыл мұралардың бірі. Шығысы, туысы бір қазақтардың бір-бірінен ешқандай бөтендігі жоқ, «сұраса келе қарын бөле шығар», «қарға тамырлы ел болып кеткен» қазақтың екі баласы бір-бірінен жөн сұраса кетсе, ағайынды, туыс, құда-жекжат, жиен, т.б. болып шыға келетіндігі неден? Ол «қарызын сұраған ұят болмайды, тегін сұраған жат болмайды» дегендей, ұрпақтан ұрпаққа ерте заманнан көшіп келе жатқан қасиетті дәстүріміз және ардақты салтымыз. Қазақ халқы да басқа халықтардай ақылға кенде болмаған. Өмірдегі қандай құбылысты болсын өз көзімен көріп, өлшеп, парасат безбені арқылы парқын ажыратып отырған. Шежіре беті ашылып, мән-жайы толық зерттелмеген дүние. Сондықтан тарихымызға үңіліп, өткен тарихымызды білу әрбір көзі ашық, көңілі ояу жанды қалыс қалдырмас деп ойлаймыз. Осыған орай біз төменде Адай шежіресі жөнінде кідіріп өтуді орынды көрдік. Тарихи деректерде Кіші жүз 25 руға бөлінеді. Олар алты ата Әлімұлы, Жетіру, он екі ата Байұлы. Адай – сол он екі ата Байұлының бір тармағы. Адай жөнінде жазылған деректер де, аңыздар да, Адай туралы өлең-жырлар да аз емес. Біз бұл жерде олардың бәріне бірдей талдау жасамаймыз. Тек Адай шежіресі туралы қысқаша мағлұматтар береміз.