Шежіре

Шежіре, (түрік. — жады, ес) — түрік-қазақ халқының ежелден келе жатқан халықтық жады дәстүрі, оның негізіне ата-тек туралы жады алынған, аталардың генеалогиялық тармақталуы, олардың арғы аталарға туыстық байланысы, шығу тегі туралы баяндайтын ауызекі генеалогиялық әңгімелер мен ата-тек кестелерін қамтиды, сондай-ақ, құрамында ескілікті аңыздар, тарихи әпсаналар айтылатын болған, қазір тарих ғылымының халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын білім саласы болып табылады.

Алғашқы болып шежіре сөзін кітабында қолданған Махмұт Қашқари болды. Ол "Диуани луғат ат-түрік" ("Түрік тілінің сөздігі") еңбегіндегі алғысөзінде кітабын жазғанда "сежіні" қолданғанын жазады. Сежі дегені халық жадысы мағынасын білдіреді. "Жады" - иран сөзі. Қазақ шежірелері аясында қазақ халқының ата-бабаларының, ру-тайпаларының тарихи-генеалогиялық мұралары түгісетін болған.

Шежіре деректері ерте орта ғасырлардан бастау алады. Шежіренің жекелеген нұсқалары Адам атадан басталатын аңыздарды баяндайды. Кейбір Шежіре нұсқалары ортағасырлық тарихи деректемелермен өзара ұштасып жатты. Олар Рашид әд-Дин, Ұлықбек, Әбілғазы, Бейбарыс, ибн Халдун, т.б. көптеген ортағасырлық авторлардың еңбектерінде белгілі бір тұлғалардың, ру-тайпалардың, халықтардың шығу тегі таратылып, бірнеше ұрпақтар алмастығы өрбітіліп отырды.

"Түрік шежіресі" еңбегін жазған Әбілғазы баһадүр хан болса, "Қазақ шежіресі" еңбегін жазған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, "Түрік, қазақ һәм хандар" шежіресі еңбегін жазған Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы болды. ХХ ғасыр басында Мұхаметжан Тынышбайұлы "Қазақ ру-тайпаларының құрамы" еңбегінде қазақ халқының ру-тайпалық құрамын түзіп жазған. 18-19 ғасырдарда қазақ шежіресі деп көбіне дала ру-тайпаларының құрамы мен ата-тек құрылысын түсінетін болған. Түрік, соның ішінде қазақ ойшылдары топтаған Шежірелердің ең бағалылары — Мұхаммед Хайдар Дулат пен Қыдырғали Жалайыридың еңбектері болып саналады.

Шежірені шежіреші қарттар ауызша таратып отырған. Алғашқы рет шежірені ауызша тарих деп атаған Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан, ол бұл терминді "Қазақ шежіресі" мақаласында бірінші болып ғылыми айналымға енгізген. Қазақ тарихшы ғалымдары қатарынан Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, М.Мұқанов, В.Востров сияқты ғалымдар шежіреге қатысты қазақ халқының ру-тайпалық құрамын анықтап, зерттеп, сипаттап жазған. Тарихшы, этнограф ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты көрініс тапты. Шежірені жинақтаған көнекөз қариялардың көмегімен қазақтың ру-тайпаларының өткені туралы құнды мәліметтер алуға болады. Арыс, ру, тайпа, ата баласы тарихын ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан білімдерін жеткізіп отыратын Шежіре дәстүрі көптеген түркі халықтарында, әсіресе башқұрт, ноғай, қырғыз халықтарында жақсы дамыған. Башқұрт, өзбек, түрікмен, қырғыз, Сібірдегі түрік халықтары ортасында Шежіре дерек көздері ретінде молынан кездеседі. 18 ғасырдан бастап ресей отыршалдары қазақ арасында шежіре деректерін жинаумен көп айналысқан. 18 — 19 ғасырларда мұндай Шежірелердің біразын Н.Аристов, А.Левшин, В.Григорьев, Л.Мейер, П.Рычков, М.Тевкелев, Н.Гродеков, И.Андреев, Ш.Уәлиханов, Г.Н. Потанин, Ә.Диваев, т.б. зерттеушілер жазып алып, ғылыми айналымға енгізді. Кеңес өкіметі заманында Қазақстанда шежірені зерттеу, оны тарихи дерек ретінде пайдалану идеологиялық саясат әсерінен тыйым салынып келді. Ресей, Германия, Англия, Франция және көптеген шығыс елдерінде ақсүйек дворян әулеттерінің ата-тектерін тарқататын көп томдық жинақтары шыққан.

Қазақтағы “Көшен-Қарауыл шежіресі“ (18 ғасыр), “Жәңгір хан шежіресі“ (1835), Ш.Уәлиханов жазып алған “Ұлы жүз шежіресі“, А.Ниязовтың “Үш жүздің шежіресі“, Ахмет Жантөрин жинаған шежіресі, Григорий Потанин жазып алған Мұса Шорманұлы Шежіресі, Ө.Бөжейұлының “Қазақ жұртының шежіресі“, Қ.Бірімжанұлының бастауымен жинақталған “Орта жүз және Кіші жүздің шежіресі“ (1894), “Насаб-нама“ сынды шығармалары аса құнды мирас болып саналады. Шежірені топтаудағы дерегі мол еңбектер қатарына Ш.Құдайбердіұлы, Қ.Халиди, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Н.Наушабаев, Торғай би жинаған “Үш жүздің шежіресі“ (Гродеков жазбасында), Диханбай батырдың “Ұлы жүз шежіресі“ (Аристов жазбасында) сынды жұмыстар жатады. Қазақ Шежіресінде тайпа, ру, аталардың таралуымен қатар, оларға байланысты тарихи оқиғалар, елдің қоныс аударуы, бір ел мен екінші елдің қарым-қатынасы, ол елдерден шыққан шешендер, батырлар жайлы әңгімелер қоса жазылады. Қазіргі таңда Шежірені дерек көзі ретінде қарастырып, одан алынған мәліметтерге ғылыми пайымдаулар жасау, тарихи материалдармен байланыстыру біршама жолға қойылып келеді.

Қазақ шежіресі тақырыбында алғашқы рет ғылыми диссертация ұлттық тәуелсіздік алғаннан кейін ғана қорғалды. Тарих ғылымдарының кандидаттық диссертациясын 1999 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінде Мақсат Алпысбес "Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы. Қазақ шежіресінің тарихты зерттеудегі орны" тақырыбында қорғады. 2007 жылы Ұлттық Ғылыми Академиясы Шығыстану Институтында Мақсат Алпысбес "Қазақ шежіресі - тарихи дерек ретінде" тақырыбында тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алуға дайындаған докторлық диссертациясын қорғады (ғылыми кеңесшісі т.ғ.д., профессор М.Қ.Әбусейітова). Бұл еңбектер қазақ шежірлерін бір жағынан тарихи тұрғыдан зерттесе, екінші жағынан қазақ шежірелері туралы тарихи-деректанулық тұрғыдан, тарихнамалық жағынан зерттеді.

Қазақ тайпаларының Шежіресі “Өнер“ баспасынан бірнеше том болып басылып шықты. “Алаш” ғылыми-зерттеу орталығында (жетекшісі Х.Ғабжәлелов, Т.Омарбеков) Шежіре деректері жинақталып, қазақ ру-тайпаларының нақты тарихы жанжақты баяндалуда. Шежіренің қазақ қоғамындағы рөлі, одан алынатын құнды мағлұматтар тарихшы мамандар тарапынан зерттелу үстінде. Қазақтың шежірелік мұрасына қатысты пайымдаулардың түйіні мынаған саяды:

1. Қазақстан тарихын жазу барысында Еуразия көшпелілері туралы, оның ішінде түркі тілдес халықтар жайында жазылған байырғы және ортағасырлық еңбектердің баршасы тілі мен діліне қарамастан қаперде болып, ғылыми сараптан өткен деректер рухани айналымға түсуге тиіс.
2. Еңбектері шежірелік сипатта жазылған, әсіресе Алтын Орда ұлысынан бергі кезеңді тілге тиек еткен төл авторлардың еңбектері Қазақстан тарихы үшін аса құнды дерек көзі болып табылады.
3. Қазақтың фольклорлық мол мұрасындағы (тарихи өлең-жырлар, аңыз-әңгімелер, шежірелік баяндар, мақал-мәтелдер, т.б.) деректерді өмір шындығымен шендестіре отырып, Қазақстан тарихының мазмұнын байытатын қыруар мағлұмат сүзіп алуға болады.

Қазақ халқы балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-туысын, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыруға, ататегін, руын, ел-жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлінген, «Жеті атасын білу» заң болған. Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам болғанын, ел-жұрты үшін жасаған ерлігі, өнегелі істері жайында әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат көздеген. «Жеті атасын білген ұл жеті жұртқа жен айтар» деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата тарихын жастайынан жаттатқан. Ел-жұрт тарихын білу ер-азаматты ерлікке, елдікке, Отан сүюшілікке баулитынын білген.