Өзбектер

Өзбектер (өзб. O’zbek, O’zbeklar, ўзбек, ўзбеклар) — Өзбекстан елінің негізгі халқы, түркітілдес ұлт. Жалпы саны 37 млн адамға жетеді. Орталық Азияда, соның ішінде Тәжікстанда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Түрікменстанда және де Ауғанстан, Қытай, т.б. елдерде өмір сүреді.

Өзбектер
(өзб. O’zbeklar)
Әмір Темір Надира Хамза Хакимзада Әлішер Османов Бабыр Хамит Әлімжан Шавкат Мирзиёев Әлішер Науаи
Бүкіл халықтың саны
37,000,000
Ең көп таралған аймақтар
Өзбекстан	25,200,000 (2015)
Ауғанстан	2,799,726 (2013)
Тәжікстан	1,210,236 (2013)
Қырғызстан	980,000
Қазақстан	511,000
Түрікменстан	260,000
Ресей	289,862
Пәкістан	270,133
Қытай	124,800
Украина	22,400
АҚШ	80,000
Түркия	45,000
Моңғолия	560
Тілдері
өзбек тілі, орыс тілі
Діні
сунни ислам

Эндоэтнонимдері

Ағылшын тілінде – «Uzbeks»; түрік тілінде – «Özbekler»; қазақ тілінде – «өзбектер»; қарақалпақ тілінде – «O'zbekler»; ұйғыр тілінде - "ئۆزبېك مىلتى"; татар тілінде – «Үзбәкләр»; қырым татар тілінде – «Özbekler»; қытай тілінде – «乌兹别克族».

Тілі және жазуы

Өзбек тілі — түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс (ортаазиялық) тармағы, қарлұқ тілдері тобына жатады. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі ұйғыр тіліне ұқсас келеді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.

Діні

Көпшілігі Ислам дінінің Сунниттер тармағын ұстанады.

Этногенез және тарихы

Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады, моңғол өңдесі аралас. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылды, оның құрамы үлкен үш топқа бөлінді:

• Бірінші топ — көгалды алаптардағы отырықшы халықтар арасындағы негізгі халық. Бұлардың басты белгілері ру мен тайпаға бөлінбейді, суармалы егіншілікпен, қолөнерімен, саудамен шұғылданады, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрады. Өзбектердің бұл тобы Ташкенттің көгалды алқабы мен Парғана алқабында мекендеген. Олар өзбек халқының қалыптасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі тайпаларының отырықшылануына ықпал жасады.
• Екінші топ — Мауераннахрға моңғол дәуіріне дейін және Шыңғыс хан заманында ауып келген түркі-моңғол тайпаларының ұрпақтары (қарлұқ, барлас, қалтатай, моғол, т.б.), бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі өздерін «түрікпіз» деп атады.
• Үшінші топ — 15-ші ғасырдың аяғында Дешті Қыпшақтан ауған өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбек» атауы осы тайпалармен бірге келді. Бұл тайпалар шежіре деректерінде «92 баулы өзбек» деп аталады. Бұлардың көпшілігі орта ғасырларда-ақ әбден белгілі болған қыпшақ, найман, жалайыр, қаңлы, қытай (хитай), қоңырат, маңғыт, дүрмен, қатаған, қырық, сарай, кенегес, қият, құтты, ұйғыр, т.б. тайпалар мен халықтар еді.

Өзбектердің этнографиялық қалыптасуына (әсіресе Хорезмде) оғыздар да қатысты. 16-шы ғасырда Бұхар хандығы, Хиуа хандығы, 18-ші ғасырдың бас кезінде Қоқан хандығының құрылуы өзбектердің ұлт ретінде қалыптасуын ұзақ уақыт тежеді. Олар тек 20-шы ғасырда Кеңес өкіметі тұсында ғана ұлт ретінде қалыптасты. Кеңестік жүйе олардың әрбір аудандағы өзіндік мәдениетін бір арнаға күштеп түсірді.

Кәсібі

Өзбектердің дәстүрлі кәсібі — егіншілік, қолөнер және сауда болды. Олар негізінен дәнді дақылдар (бидай, арпа, күріш, құмай, жүгері, тары), бұршақ (маш, лобия, бұршақ, жасымық), көкөністер (сәбіз, редис, шалқан, қызылша, шалғам, пияз, қызыл бұрыш, кориандр және т.б.), бақша (қауын, қарбыз, тағамдық және асқабақ), майлы дақылдар (күнжіт, зығыр, мақсары), жемістер (өрік, шабдалы, інжір, айва, алмұрт, алма, анар, жүзім, тұт, жаңғақ), азықтық (жоңышқа), техникалық (мақта) өсіреді.

Мал шаруашылығында ірі қара (өгіз, жылқы, есек), аз сүтті (көп отбасына бір-екі сиыр) және етті (бірнеше бас семіз құйрықты қой бордақылаған) ұстады. Бұхара, Қаршы оазистерінде даладағы алыс жайлауларда қаракөл қойларын өсірді, жаңа туған қозыларының терісі экспортқа шығарылды. Мал саудагерлері ірі саудагерлер сияқты негізінен отырықшы халық болды. Тау бөктерінде және әсіресе далалық аймақтарда мал шаруашылығы жартылай көшпелі өзбектердің негізгі кәсіптерінің бірі болды. Қой шаруашылығы мен жартылай жылқы шаруашылығының кәсіптік бағыты болды. Ешкі, ірі қара, кей жерлерде түйе негізінен өз қажеттіліктері үшін өсірілді. Түйелер сауда керуендеріне де пайдаланылды.

Қалалар мен ірі сауда-қолөнер ауылдарында әр түрлі қолөнер түрлері (ұсталық, тоқымашылық, керамика, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, кондитерлік, нан пісіру және т.б.), ал шағын ауылдарда тек кейбір түрлері ғана ұсынылды. Әйелдердің қолөнері де (иіру, киім тігу, кесте тігу, кілем тоқу, т.б.) кең тараған.

Тұрмыс салты

Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Айваны бар өзбектер үйі

Елдің әртүрлі аймақтарындағы өзбек үйлері орналасуы мен құрылыс материалдары бойынша ерекшеленеді. Ауласы кең, ауланың ортасында шағын тоған бар балшық үйлер әлі күнге дейін ауылдық жерлерде танымал. Өзбекстанда үйлер қабырғаларында жарқын әшекейлермен, ойылған есіктермен және сырланған төбелермен безендірілген. Заманауи құрылыс әдістері бірте-бірте ежелгі дәстүрлерді алмастырса да, Өзбекстанның шалғай таулы ауылдары әлі де ежелгі Шығыстың өрнектері сақталған.

Өзбекстандағы қоғамдық өмірдің ерекшелігі - махалла. Бұл бір кварталда, ауданда немесе шағын ауылда тұратын туыстар мен көршілердің бірігуі. Махала бірнеше ғасырлар бойы өмір сүріп келеді және әлі күнге дейін әсіресе өзбек ауылдарында мәнін жойған жоқ. Махалланың орталығы – қауымның барлық мүшелеріне қатысты ортақ шешім қабылдау үшін ер адамдар жиналатын шайхана немесе мешіт. Дау-дамайды шешетін, мұқтаж жандарға көмек көрсететін, той немесе жаназа өткізетін айтылмаған заң бар.

Дәстүрлі киімдері

Ұлттық киімдегі өзбек қарты

Өзбектердің дәстүрлі ерлер киімі орамалмен байланған жылы тоқыма шапан, бас киім, жұқа былғарыдан тігілген етіктен тұрады. Ерлер тіке тігілген жейде, төменгі және сырт киім киген. Халат жеңіл немесе жылы мақтадан жасалған жүннен тігілген. Жүргенде және отырғанда ыңғайлы болу үшін халаттың бүйірлерінде саңылаулар болды. Шапан – әдетте орамалмен байланған. Мерекелік ұлттық киім күнделікті киімнен матаның әдемілігімен, көркемдігімен және т.б. қолданылған ерлер киімі дәстүрлі көйлек – күйлак болды. Ташкент және Ферғана облыстарының тұрғындары арасында ерлердің ашық көйлегі - яхтак кең таралған.

Әйелдердің ұлттық киімі халаттан, хан-атластан тігілген қарапайым көйлектен және шаровардан (төменгі жағы тарылтылған кең жұқа шалбард) тұрады. Әйелдің бас киімі үш негізгі элементтен тұратын: қалпақ, орамал және тақия. Мерекелік әйелдер костюмі күнделікті киімнен тігілген матаның сапасы мен әдемілігімен ерекшеленеді. Жалпы белгілермен қатар әр аймақтың, рудың киімінің өзіндік ерекшелігі болды.

Қазіргі өзбек киімдері өте әркелкі. Қалалық, ішінара ауыл жастары, әсіресе зиялы қауым өкілдері көбінесе ұлттық киімнің жеке элементтерін қамтитын еуропалық киімдерді киеді. Қарт адамдар, әсіресе ауылдық жерлерден келген әйелдер дәстүрлі киімдерді сақтауға бейім.

Дәстүрлі тағамдары

Палау - өзбек асханасының символы. Ол өзбек, орыс, татар, корей отбасы болсын, Өзбекстанның барлық үйінде дайындалады. Өзбек палауы – ел тұрғындарының менталитетінің бір бөлігі.

Пісіру кезеңіндегі палау

Өзбекстанда ет тағамдары, ең алдымен, кәуап. Кесек және ұнтақталған (люла), қой еті, сиыр еті, тауық еті, бауыр және көкөніс. Қазан-кабоб (козон-кабоб) - ең танымал қуырылған тағам. Бұл қазанда пияз, картоп, көкөністермен бірге қуырылған сүйекті қой еті. Домляма (димлама) – қазанға қабаттап салатын ет пен көкөніс қосылған қуырдақ.
Шурпа - ең танымал сорпа. Ол сүйегі бар қой етінен және көкөністерден жасалған. Ковурма шурпа сорпасы (каурма шурпа) үшін ет пісірер алдында алдын ала қуырылады. Куза-шурва — пеште сазды қазанда пісірілетін көже.

Өзбекстанда тамақтану кезінде шай қоса ішіледі, ал шай қайнату тек ер адамдарға жүктелген. Шайдың ең көп таралған түрі - көк шай, сондай-ақ, қара шай, мейіз шай, түрлі жеміс-жидек, емдік шөптерден қайнатылған шай түрлері де жетерлік. Өзбекстанада алдымен дастарханға тәттілер, кептірілген жемістер, жаңғақ түрлері, жемістер мен көкөністер, содан кейін салқын тіскебасарлар, соңында дәстүрлі палау және басқа да негізгі тағамдар ұсынылады. Өзбек дастарханында міндетті түрде ыстық күлше нандар қойылады. Оларды қыш пештерде пісіріп, үстіне түрлі дәмдеуіштер себеді. Әйгілі өзбек тәттілері, халва, "зангза" ірімшіктері, сұйық халва "халвайтар", майлы печенье "куш-тили", қатпарлы тоқаштар "катлама", "новат" балқытылған қант, "чак-чак" қантындағы жаңғақтар, "пашмак" карамельінен мақта кәмпиті. Үстелде әрдайым кептірілген жемістер мен жаңғақтар болады. Жемістер, жүзім, қауын, қарбыз да тіскебасар беріледі.

Қазақстандағы өзбектер

Өзбектер қазақ жеріне ежелден-ақ қоныстанған. Олар тұтас тұрып жатқан дәстүрлі аймақ — Түркістан облысы. Сонымен қатар, Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстарында да біршама өзбек ұлты тұрады. Дәстүрлі айналысатын кәсібі – диқаншылық, малшылық, құрылыс және сауда. Бүгінде Қазақстан аумағында 500 мыңға жуық өзбек тұрып жатыр. 2006 жылы Өзбек мәдени орталығы құрылды. Оның қызметі мәдени-ағартушылық жұмыстарға, өзбек жастарын өз халқының салт-дәстүріне тартуға, ана тілін үйретуге бағытталған.

Қазақстанда 30 өзбек балабақшасы бар, оларда 2000-нан астам бала тәрбиеленуде. Өзбек тілінде оқытатын 150 мектеп жұмыс істейді. Мектептерге оқулықтар, негізінен, Ташкенттен келетін, 1999 жылы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі өзбек тіліндегі жаңа оқулықтар шығару туралы шешім қабылдады. Қазақстанның өзбек диаспорасы ана тілін оқуға және өздерінің этникалық ерекшеліктері мен мәдениетін сақтауға белсенді түрде ұмтылыс танытып келеді. Мұны Шымкентте өзбек театрының ашылуы, мерзімді басылымдары таралымының өсуі, түрлі мәдени-бұқаралық шараларға өзбек мәдени орталығының белсенді қатысуы растайды.

Қазақстандағы өзбектер саны: 1999 жылғы мәлімет бойынша 370 765 адам, 2020 жылдың басындағы мәлімет бойынша 605 137 адам. Негізінен оңтүстік шекаралық аймақтарда тұратын өзбек этностық тобы ежелден қалыптасқан. Олардың саны тұрақты түрде өсу үстінде. Қазіргі уақытта өзбек тобы туудың ең жоғарғы көрсеткішіне ие, экономикалық себептерге байланысты өзбектердің (тіркелетін және тіркелмейтін) Қазақстанға көшуі жалғасуда. Бұл демографтарға алдағы уақытта Қазақстанда өзбектер саны көбейе түсетінін болжауға мүмкіндік беріп отыр.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Өзбектер