Түрікменстан
Түрікменстан (түрікм. Türkmenistan) — мұхитқа шыға алмайтын Орталық Азиядағы мемлекет, халық саны шамамен 6 миллион адам. Орталық Азия аймағындағы халқы ең аз мемлекет болып келеді. Ең ірі қаласы және елордасы — Ашхабад. Солтүстік-батысында Қазақстанмен, солтүстік, шығыс және солтүстік-шығысында Өзбекстанмен, оңтүстік-шығысында Ауғанстанмен, оңтүстік және оңтүстік-батысында Иранмен және Каспий теңізімен шектеседі.
.svg)
ГеографиясыӨңдеу
Жерінің 80 % артығын аптап шөл (Қарақұм шөлі), құм көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.
Түрікменстанның ең үлкен өзені Әмудария. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің аумағында. Осы өзеннен бастау алып, Түрікменстанның Ашхабат, Мары, Бүзмейін, Балқанабат (Небітдақ), Түрікменбашы (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын жеткізіп жатқан Қарақұм каналы.
Сонымен бірге, канал 1 млн ha жерді суландырады. Оның ұзындығы 1100 км.
АхуалыӨңдеу
Елдің қыс айларындағы орташа температурасы 26—32 °C, ал жаздағы ыстық 70 °C асады.
Әкімшілік бөлінісіӨңдеу
Түрікменстан 5 әкімшілік-экономикалық аумаққа бөлінген. Олар уәлаят (облыс) деп аталады. Ахал, Балқан, Дашоғыз, Лебап, Мары уәлаяттарын және Ашхабад қаласын президент тағайындаған хәкімдер басқарады. Уәлаяттардың құрамына 46 атырап және 528 кеңесшілік енеді.
ХалқыӨңдеу
Халқының саны 6 млн адамға жуық. Халық саны бойынша және халық тығыздығы бойынша Орталық Азияның ең
Түрікмен халқының жалпы саны қазір 20,0 млн артық деген дерек бар. Түрікмендер Ауғанстан, Иран, Түркия, Ирак, Сирия секілді елдерге де жайылған. Елдегі түрікменнен кейінгі көп халық өзбектер, одан кейін орыстар. Қазақтардың саны бұрын 120,0 мыңнан асқан екен. Қазір соның жартысына жуығы атажұртқа көшіпті. Қазір 60,0 мыңға жетер-жетпес қазақ бар көрінеді. Бұлардан басқа армяндар, әзірбайжандар, түріктер, иран халықтары, т.б халықтардың өкілдері де тұрады.
Солардың ішінде ирандықтар мен түріктердің ғана ұлттық орталықтары бар. Түрікменстанда ТМД халықтарының ұлттық-мәдени орталықтары жоқ.
ТарихыӨңдеу
Түрікменстан 1991 жылы 12 қазан күні өз тәуелсіздігін жариялап және осы сәттен бастап ерекше мәртебелі ел болуды мақсат тұтып, әрекеттер жасаған.
1995 жылы 12 желтоқсан күні әлемнің 185 елінің қолдауымен ол БҰҰ-ның бейтарап ел деп таныған шешіміне қол жеткізді.
Түрікменстан жерін адамдар тас дәуірінен мекендей бастаған. Б.з.б. 6-мыңжылдықта жейтун мәдениеті осы өңірде қалыптасқан. Копетдаг тау баурайындағы жазықтықтан Жейтун, Чопан-Тепе, Бами, Чағыллы, Монджуклы, т.б. ежелгі қоныстардың қалдықтары табылған. Ол дәуірде жергілікті халқы егін егу, мал өсіру, аң аулаумен шұғылданған. Энеолит дәуірінде Түрікменстанда анау мәдениеті болды. Ондағы елді қоныс қалдықтары Копетдагтың солтүстік тармақтары мен Теджен өзені саласынан табылған. Бұл тұста Түрікменстанда диқаншылық пен мал шаруашылығы кең өріс алды. Шағын кенттер салынды. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың аяғы мен 1-мыңжылдықтың басында Түрікменстанда әлеуметтік жіктелу күшейіп, алғашқы мемлекеттік құрылымдар пайда болуына байланысты суалмалы егіс жүйесі, сауда-саттық дамыды, қалалар ірге көтерді. Түрікмен халқының тарихы ерте кездегі Орта Азияны мекендеген тайпа-ұлыстар тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде Түрікменстан жерінде қуатты Маргиана және Парфия мемлекеттері болды. Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын Гиркания, Солтүстік жағасындағы даланы Массагеттер мен көшпелі дах (дай) тайпалары мекендеді. Б.з.б. 7 – 6 ғ-ларда Маргиана Бактрияның, ал Парфия мен Гиркания Мидия мемлекетінің құрамына кірді. Б.з.б. 6 – 4 ғ-ларда бұл аймақтар Ахемен әулетінің қол астына қарады. Б.з.б. 4 ғ-дың соңында Түрікменстан жерін А.Македонский жаулап алды, б.з.б. 3 ғ-дың орта кезінде тау бөктеріндегі аймақта Парфия патшалығы пайда болды, оның ордасы – Ниса қ. Б.з.б. 224 ж. Сасани әулетінен шыққан парсы бектері Парфия патшалығын талқандап, оңт. Түрікменстанның жерін басып алды. Б.з. 1 ғ-дың орта шенінен бастап Арал маңындағы ғұндар мен жергілікті тұрғындар ұзақ уақыт араласып, сіңісіп кетті. Солт. Түрікменстан аумағындағы халықтардың шығу тарихында аландар маңызды орын алды. 5 ғ-дың ортасында Түрікменстанның көптеген жерін эфталит тайпалары (ақ ғұндар) биледі. 6 ғ-дың орта кезінде эфталиттер мемлекетін Түрік қағандығы құлатты да, жергілікті көшпелі ұлыстар түркі тілдес тайпаларға бағынды. Қағандық ыдырағаннан кейін түркі тайпалары Каспий атырабындағы далалық аймақта және Дағыстанда өз алдына дербес ел болды. 7 ғ-дың орта шенінде Түрікменстан жеріне арабтар басып кіріп, жергілікті халыққа ислам дінін алып келді. Түрікмендер жат жұрттықтарға қарсы бірнеше рет бас көтерді (655 ж. Мервтегі көтеріліс, 8 ғ-дың 70 – 80-жылдарындағы Муканна көтерілісі). Дегенмен, олар ислам дінін қабылдаған алғашқы түркі тайпалары болды.. 9 – 10 ғ-ларда Түрікменстан Тахари әулеті (821 – 73) мен Самани әулеті (900 – 99) мемлекеттерінің құрамына кірді. Бұл кезеңде елде Үргеніш, Ниса, Абиверд, Серахс, Дахистан, т.б. ірі сауда-қолөнер орт-тары пайда болды. 9 – 11 ғ-ларда Сырдарияның төм. және орта ағысын бойлай және Каспий т-нің солт. мен шығыс аймақтарына түркі тілдес оғыз тайпасы келіп қоныстанды.
1040 ж. Салжұқ әулетінен шыққан көсемдердің басшылығымен оғыздар Түрікменстан жерін басып алды. Сөйтіп, оғыздар түрікмен халқының қалыптасуына қосалқы негіз болды. Олар жергілікті тұрғындармен араласып “түрікмен” атанып кетті. 1158 ж. көшпелі оғыздар мен Хорасан бұқарасының көтерілісі Салжұқ мемлекетін құлатты. 12 ғ-дың соңы мен 13 ғ-дың басында Түрікменстан жері Хорезм шахтарының қол астына қарады, 1219 – 1221 ж. Шыңғыс ханның әскерлері басып алды. Түрікмен тайпаларының көпшілік бөлігі Каспийдің шығыс жағалауына ығысып, Балқаш маңайындағы далалық аймақтарды, Узбой аңғарын паналады. Түрікменстан аймағын Алтын Орда, Шағатай ұлыстары және Хулагу мемлекеті бөлісіп алды. Түрікмендер Алтын Орда хандарына, т.б. жат жерлік билеушілерге қарсы бірнеше рет көтеріліске шықты. 13 – 14 ғ-ларда түрікмендердің ұлт ретінде қалыптасу процесі одан әрі жалғасты. Бұған Солт. Түрікменстанды, Үстірт пен Маңғыстау түбегіне қоныстанған түрікмен тайпалары (Салыр, языр, алил) негіз болды. Хулагу мемлекеті құлап (14 ғ-дың ортасы), Алтын Орда әлсірегеннен кейін (14 ғ-дың 60-жылдары) Түрікменстан жерінде жартылай тәуелсіз бірнеше ұлыстар пайда болды. Бұларды 14 ғ-дың 70 – 80-жылдары Әмір Темір бағындырды. Темір мемлекеті құлағаннан кейін түрікмендердің біраз бөлігі Хиуа мен Бұхар хандықтарының, қалғандары Иран билеушілерінің қол астына қарады. 16 ғ-дың бас кезінде Сарқамыс ойпатының тұрғындары ойысып, егін егуге жарамды Ахал, Атек, Мерв, Атрек және Гүрген аймақтарын жайлады. Тайпалардың осылайша көшіп-қонып, шашыраңқы қоныстанып жүруі салдарынан түрікмендер мемлекет құра алмады. 16 ғ-дың 50-жылдарында оңт.-батыс Түрікменстан тұрғындары Аба Сердардың басшылығымен Иран әкімш-не қарсы көтеріліп, Хиуа жасақтарының көмегімен шах әскерлерін талқандады. 16 ғ-да орыс-түрікмен байланысы орнады. Астрахан және Маңғыстау түбегінде ортақ сауда орт-тары ретінде бекет-қостар пайда болды. 17 ғ-дың соңы мен 18 ғ-дың басында түрікмендердің біразы Ресей жеріне көшіп, Солт. Кавказға қоныстанды (Ставрополь түрікмендері). 18 ғ-дың соңы мен 19 ғ-дың бас кезінде Шығыс Еуропа мен Орта Азия арасындағы сауда жолдарының бәрі Түрікменстан жерін басып өтетін болды. Түрікмендер Ресеймен сауда жасауға ықыласты болды да өз жерінен өтетін керуен жолының қауіпсіздігін сақтауға міндеттенді. 19 ғ-дың басында түрікмендердің кейбір тайпалары – абдал, чаудар, игдир, бурунчук, тозашы рулары Ресейдің бодандығына ресми түрде мойынсұнды (9.5.1802). өнеркәсіптік қарым-қатынастары дамып келе жатқан Ресей үшін арзан да сапалы шикізат көзі мол Орта Азия кеңістігін бағындыруда ағылшындармен арадағы бәсекелестік Түркіменстанды отарлау саясатын тездете түсті. 1869 ж. Каспий т-нің шығыс жағалауына орыс әскерлері келіп, Красноводск (қазіргі Түрікменбашы) қаласын салды. 1869 – 1885 ж. Ресей империясының Түрікменстан аумағын отарлау әрекеті жергілікті тұрғындар тарапынан қатты қарсылыққа тап болды. Әсіресе, Ахал алқабын жайлаған теке руы орыс басқыншыларына қатты қарсылық көрсетті. 1885 ж. Атрек, Теджен, Мерв және Пендан алқабы Ресейдің қол астына өтті. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басында Түрікменстан орыс және ағылшын капиталының өрісіне айналды.
Британ тауар бірлестігі түрікменнің мұнайын игеріп, жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарын ашты. Каспий маңындағы т. ж. бойына орыс кенттері салынды. Ресей үкіметі өлкені империяның шикізат базасына айналдыруға, мақта өсіру көлемін ұлғайтуға жанталасты. Ежелгі түрікмен жерінде ұлттық мемл. құрылым Қазан төңкерісінен кейін ғана қалпына келді. 1924 ж. 27 қазанда КСРО ОАК Түрікменстан КСР-ін құру туралы қаулы шығарды. Дегенмен, пролетариат диктатурасына негізделген жаңа жүйеге көшуге түрікмен халқы қатты қарсылық көрсетті. 1920 – 1930 ж. елде басмашылар қозғалысы бас көтерді. Бірақ бұл баскөтерулер күшпен басылды. 2-дүниежүз. соғысқа түрікмен халқы да белсене араласты. Соғыстан кейінгі жылдары Түрікменстанда көптеген жаңа өндіріс орындары ашылып, а. ш. дамыды, жаңа қалалар бой көтерді.
1991 ж. қазанда бүкілхалықтық референдум нәтижесінде Түрікменстан Республикасының мемл. тәуелсіздігі жарияланды. 1992 ж. 18 мамырда Конституциясы қабылданып, елдегі мемл. басқару ісі президенттік республика пішімінде жүзеге асырыла бастады. 1995 ж. 12 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы “Түрікменстанның тұрақты бейтараптылығы” туралы қарар қабылдады. Онда БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің Түрікменстанның тұрақты бейтарап ел ретіндегі халықар.-құқықтық мәртебесін мойындап, қолдайтындықтары, егемендігі мен аумақтық тұтастығын құрметтейтіндіктері мазмұндалған. Халықар. ұйым осы тарихи қарарды қабылдағаннан кейін Түрікменстан Халық Мәслихаты 1995 ж. 27 желтоқсандағы мәжілісінде бейтараптылық туралы заңды тұрғыдан ресімдеу жөнінде шешім шығарды. Бұл құжат Түрікменстанның сыртқы саясаттағы бағыт-бағдарын айқындаушы негіз болып табылады.
Саяси құрылымыӨңдеу
Конституция бойынша Түркіменстан зайырлы мемлекет болып табылады. Басқару формасы – президенттік республика. Мемлекет басшысы – президент.
2006 жылдың 21 желтоқсанына дейін Түркіменстанның өмір бойы президенті болып Түрікменбашы («барлық түрікмендердің басшысы») деп жарияланған Сапармұрат Ниязов болды[4]. 2006 жылы Сапармұрат Ниязов қайтыс болғаннан кейін Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов президенттің міндетін атқарушы болып сайланды, ол көп ұзамай 2007 жылдың ақпанында президенттік қызметке кірісіп, оны 2022 жылдың наурызына дейін атқарды. 2022 жылдың 12 наурызында өткен кезектен тыс президенттік сайлау нәтижесінде оның ұлы — Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов президент болып сайланды.
Заң шығарушы органы Түрікменстанның Ұлттық Кеңесі болып табылады, ол 125 депутаттан тұратын Халық Мәслихаты – жоғарғы палата және Мәжіліс – төменгі палатадан тұрады. 56 мүшеден тұрады. Оның ішінде 48 мандат әр уәлаяттан (облыстан) және Ашхабад қаласынан жанама сайлау құқығы негізінде бес уәлаяттан және Ашхабад қаласынан облыстық халық мәслихатының аймақтық отырыстарында жасырын дауыс беру арқылы сайланады, ал 8 депутатты Түрікменстан президенті тағайындайды. Мәжіліс депутаттары бір мандатты аймақтар бойынша 5 жылға сайланады. Ұлттық Кеңестің құзыретіне заңдар қабылдау, Конституцияны қабылдау және өзгерту кіреді.
2013 жылға дейін бұл елде бір ғана заңды саяси партия – Түрікменстан Демократиялық партиясы Мәжілісте өкілдік еткен. 2013 жылдың 10 қаңтарында Түрікменстан парламенті «Саяси партиялар туралы» жаңа заң қабылдады. Заң саяси партияларды құрудың құқықтық негіздерін, партиялардың құқықтарын, міндеттерін, қызметінің кепілдіктерін айқындайды, сондай-ақ саяси партиялардың мемлекеттік мекемелермен және өзге де ұйымдармен қарым-қатынасын реттейді[5].
2012 жылдың 21 тамызында елде екінші партия – Өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлер партиясы құрылды. Оған дейін елде бірпартиялық жүйе болған[6]. 2013 жылғы желтоқсанда парламенттік сайлаудан кейін Парламентке 2 саяси партия, сондай-ақ ұйымдар мен тәуелсіз депутаттар келді[7]. Барлық депутаттар президент басқаратын үкіметті толығымен қолдайды[8]. 2014 жылы елде үшінші партия – Түрікменстан Аграрлық партиясы пайда болды[9].
1992 жылдан бастап 2008 жылға дейін конституцияда тағы бір заң шығарушы орган – тағайындалған және сайланған Халық Мәслихаты (Халық кеңесі, парламенттен жоғары, 2507 депутат) көрсетілді. Оның құрамына президент, 5 жылға сайланған халық өкілдері Мәжіліс депутаттары, сот билігінің өкілдері, министрлер, облыстық әкімшілік басшылары (облыс – уәлаят және аудан – атырап), қоғамдық ұйым өкілдері, ақсақалдар кірді. Халық мәслихаты жалпымемлекеттік саясат мәселелерін (конституцияға өзгертулер енгізу, сайлау мен референдум өткізу, елді дамыту бағдарламаларын бекіту және т.б.) талқылады. Сессиялар жылына кемінде бір рет өткізілді. Сапармұрат Ниязов 2007 жылға дейін Халық мәслихатының өмір бойы төрағасы болды. Одан кейін төраға болып Құрбанқұлы Бердімұхамедов сайланды. Өзгертілген Конституцияға сәйкес Халық Кеңесі өз қызметін тоқтатып, оның өкілеттігі Мәжіліс пен Президентке берілді[10]. Халық Мәслихаты Түрікменстанның 2017 жылғы 9 қазандағы № 617-V «Түрікменстан Конституциясына өзгерістер енгізу туралы» Конституциялық заңына сәйкес қайта құрылды[11]. Алғашқы отырыс 2018 жылдың 26 қыркүйегінде өтті[12].
2020 жылдың 24 қазанында Түрікменстанның сол кездегі бір палаталы Мәжілісі елдің жаңа қос палаталы парламенті туралы «Түрікменстанның Ұлттық Кеңесі туралы» республикалық заңын қабылдады. Оған сәйкес, «Түрікменстан Ұлттық Кеңесінің қызметі Түрікменстан Конституциясына, ағымдағы Заңға және осы органның қызметін реттейтін Түрікменстанның басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырылады». 2020 жылдың 4 қарашасында Түрікменстан президенті Құрбанқұлы Бердімұхамедов осы заңға қол қойды. 2021 жылдың 1 қаңтарында Түрікменстан бір палаталы парламенттен екі палаталы парламентке көшті. Енді сол уақытқа дейін елдің жалғыз және бір палаталы парламенті болған Мәжіліс төменгі палатаға, ал бұрын Мәжілістен бөлек орган ретінде болған Халық Мәслихаты жоғарғы палатаға айналды. Елдің жаңа, қос палаталы парламентін «Ұлттық Кеңес» (түрікм. Milli Geňeş) деп атау туралы шешім қабылданды.
ЭкономикасыӨңдеу
Экономиканың барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.
Мемлекеттік бюджет кірісінің қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.
Мұнда Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80% мұнай мен газ бар. Осы уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд тоннаға жуық делінеді.
Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түрікменстан әлемнің жоғары дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.
Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.
Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы құрлықтағы шекараның ұзындығы 426 км. Ол 2001 жылы 5 шілде күні ратификацияланған екіжақты келісім-шартпен толығымен шегенделген.
2006 жылы екі елдің арасындағы тауар айналымы $153,3 млн көлеміне жетті. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есе артық. Соның ішінде экспорт $20,7 млн, ал импорт $132,6 млн құрады.
Түрікменстан жағы Қазақстаннан негізінен өсімдік өнімдерін, темекі, ұн және химия өнеркәсібі өнімдерін импорттайды, ал Қазақстан минералды және химиялық өнімдер алады.
Мәдениет және қоғамӨңдеу
Әлеуметтік саласыӨңдеу
Мұнда электр қуаты, газ, су, тұз тегін. Қоғамдық көлікпен жүрудің бағасы 50 манат.
Ал бір доллардың ресми бағамы 5200 манат, базардағы нарқы 23500 манат.
Қарулы күштеріӨңдеу
ТүсініктемелерӨңдеу
ДереккөздерӨңдеу
- ↑ Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане Мұрағатталған 7 қаңтардың 2012 жылы. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
- ↑ a b c d Turkmenistan. International Monetary Fund. Тексерілді, 2 маусым 2016.
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ Түрікменбашысыз Түрікменстан. Lenta.ru (17 ақпан 2007).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Түрікменстан парламенті көппартиялық жүйе туралы заң қабылдады (орыс.) (Үлгі:TranslateDate/ru).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Түрікменстанда екінші партия пайда болды. Радио Свобода (22 тамыз 2012).
- ↑ Алтын дәуір. turkmenistan.gov.tm.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
- ↑ Түрікменстанның жаңа парламентінде ең көп мандатты Демократиялық партия алды (орыс.). РИА Новости (20131218T2203+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
- ↑ Түрікменстанда үшінші саяси партия – Аграрлық партия құрылуда (орыс.). РИА Новости (20140910T2149+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 маусым 2019.
- ↑ Түрікменстан - ел туралы жалпы мәліметтер. info-country.ru.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Конституционный закон Туркменистана "О внесении дополнения в Конституцию Туркменистана".(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 мамыр 2019.
- ↑ Халық кеңесінің бірінші отырысында Түрікменстанды дамытудың басым бағыттары талқыланды | Интернет-газет Turkmenistan.Ru. www.turkmenistan.ru.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 ақпан 2019.