Уикипедия

Түрікменстан

Орталық Азиядағы мемлекет
Координаттар: 39°04′00″ с. е. 60°16′00″ ш. б. / 39.06667° с. е. 60.26667° ш. б. / 39.06667; 60.26667 (G) (O) (Я)

Түрікменстан (түрікм. Türkmenistan) — мұхитқа шыға алмайтын Орталық Азиядағы мемлекет, халық саны шамамен 6 миллион адам. Орталық Азия аймағындағы халқы ең аз мемлекет болып келеді. Ең ірі қаласы және елордасы — Ашхабад. Солтүстік-батысында Қазақстанмен, солтүстік, шығыс және солтүстік-шығысында Өзбекстанмен, оңтүстік-шығысында Ауғанстанмен, оңтүстік және оңтүстік-батысында Иранмен және Каспий теңізімен шектеседі.

Түрікменстан
түрікм. Türkmenistan
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Turkmenistan anthem»
Әнұран: «Түрікменстан әнұраны» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Тәуелсіздік күні 27 қазан 1991 жылы (КСРО-дан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі түрікмен тілі
Елорда Ашхабад
Ірі қалалары Ашхабад, Түрікменабат, Дашоғыз, Балқанабат, Мары
Үкімет түрі Президенттік республика
Президенті
Вице-Президенті
Мәжіліс төрайымы 		Сердар Бердімұхамедов
Рашид Мередов
Дүниеәсем Құлманова
Мемлекеттік діні зайырлы мемлекет
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 52-ші орын
491 210[1] км²
4,9
Жұрты
• Сарап (2016)
• Тығыздығы
5 662 544 адам (117-ші)
10,5 адам/км² (221-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
112,659 млрд.[2] $
19,526[2] $
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
42,764 млрд.[2] $
7,411[2] $
АДИ (2017) ▲ 0,706[3] (жоғары) (108-ші)
Валютасы манат
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .tm
ISO коды TKM
ХОК коды TKM
Телефон коды +993
Уақыт белдеулері +5

Түрікменстан үкіметі диктаторлық[4] және авторитарлық[5] болып сипатталады, бірнеше дереккөздер бойынша және ЕҚЫҰ байқаулары бойынша елдегі сайлаулар демократиялық емес болып келеді.[6][7]

Географиясы Өңдеу

Жерінің 80 % артығын аптап шөл (Қарақұм шөлі), құм көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.

Түрікменстанның ең үлкен өзені Әмудария. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің аумағында. Осы өзеннен бастау алып, Түрікменстанның Ашхабат, Мары, Бүзмейін, Балқанабат (Небітдақ), Түрікменбашы (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын жеткізіп жатқан Қарақұм каналы.

Сонымен бірге, канал 1 млн ha жерді суландырады. Оның ұзындығы 1100 км.

Ахуалы Өңдеу

Елдің қыс айларындағы орташа температурасы 26—32 °C, ал жаздағы ыстық 70 °C асады.

Әкімшілік бөлінісі Өңдеу

Толық мақаласы: Түрікменстанның әкімшілік бөлінісі

Түрікменстан 5 әкімшілік-экономикалық аумаққа бөлінген. Олар уәлаят (облыс) деп аталады. Ахал, Балқан, Дашоғыз, Лебап, Мары уәлаяттарын және Ашхабад қаласын президент тағайындаған хәкімдер басқарады. Уәлаяттардың құрамына 46 атырап және 528 кеңесшілік енеді.

Халқы Өңдеу

Толық мақаласы: Түрікменстан халқы

Халық саны Өңдеу

 
Түрікменстан халқының Жас-жыныстық пирамидасы, 2020

1959 жылғы халық санағы бойынша елдің нақты халқының саны 1,516 миллион тұрғынды құрады; 1979 жылғы халық санағы бойынша – 2,759 млн; 1989 жылғы халық санағы бойынша – 3,534 млн; 1995 жылғы халық санағы бойынша – 4,481 млн. 2006–2017 жылдары халық саны бойынша еш ресми дерек жарияланбаған.[8]

БҰҰ-ның Экономикалық және әлеуметтік мәселелер бойынша департаменті Түрікменстан халқының 2008 жылы 4,936 миллион, 2012 жылы 5,268 миллион, 2017 жылы 5,758 миллион деп бағалады.[9]

2021 жылғы санақ бойынша елдегі туу коэффициенті бір анаға 2,04 балаға тең болды.[10]

Ұлттық құрамы Өңдеу

2015 жылдың ақпан айында оппозициялық басылымдарда 2012 жылғы халық санағының нәтижелерін бейресми дереккөздерден білдік деген жарияланымдар пайда болды. Бұл басылымдарға қарағанда, ел халқының саны 4 751 120 адам болар еді; ұлттық құрамы бойынша 85,6% түрікмендер, 5,8% өзбектер, 5,1% орыстар. Қалғандарының барлығы басқа ұлт өкілдері ретінде көрсетілген. Елде 58 ұлттың өкілдері тұрады.[11]

Діни құрамы Өңдеу

Түрікменстан халқының басым көпшілігі мұсылмандар (негізінен сунниттер) — 89-90%. Христиандар халықтың шамамен 9%, басқа конфессиялар 2% құрайды.[12] Рұқсат етілген барлық діни конфессиялар мемлекеттік органдардың қатаң бақылауында: 1994 жылы оларды бақылау үшін мүфти, мүфтидің орынбасары, православиелік декан және бір шенеунік кіретін Дін істері жөніндегі «Генгеш» («Кеңес») құрылды. Дін істері жөніндегі генгеш мүшелері мемлекеттің зайырлылығына қарамастан, дін істері жөніндегі велаят кеңестерінің мүшелері (оларды жергілікті бас имамдар басқарады) сияқты бюджет есебінен жалақы ала бастады.[13]

Мемлекет діни білім беруді қатаң шектейді. 2016 жылы қабылданған заң дінді жеке оқытуға толығымен тыйым салды, ал балаларға діни ілімді үйрету тек жеке Комиссия келісімімен ғана рұқсат етіледі.[14]

«Open Doors» халықаралық христиандық қайырымдылық ұйымының 2015 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша Түрікменстан христиандардың құқықтары жиі қысымға ұшырайтын елдердің тізімінде 20-шы орында тұр.[15]

Тарихы Өңдеу

Ресей жаулауына дейінгі түрікмендер (VIII–XIX-ғасырлар) Өңдеу

Тарихи тұрғыда үнді-ирандықтар мекендеген Түрікменстанның жазба тарихы оның Ежелгі Иранның Ахемен әулетіне қосылуынан басталды. Кейінірек біздің заманымыздың VIII-ғасырында түркі тілдес оғыз тайпалары қазіргі Моңғолиядан қазіргі Орта Азияға қоныс аударды. Күшті тайпалар конфедерациясының бір бөлігі болып табылатын бұл оғыздар қазіргі түрікмен халқының этникалық негізін құрады.[16] X-ғасырда «түрікмен» атауы алғаш рет Исламды қабылдап, қазіргі Түрікменстанды басып ала бастаған оғыз топтарына қатысты қолданылды.[16] Онда олар қазіргі Иран мен Түркіменстанда тұратын оғыз топтарынан құралған Селжүк әулетінің билігінде болды. Империяға қызмет еткен оғыз топтары қазіргі Әзірбайжан мен шығыс Түркияның қоныс аударған кезде түркі мәдениетінің таралуында маңызды рөл атқарды.[16]

XII-ғасырда түрікмен және басқа тайпалар Селжүк әулетін құлатты. Келесі ғасырда моңғолдар түрікмендер қоныстанған жерінің солтүстігін басып алып, түрікмендерді оңтүстікке шашыратып, жаңа тайпалық топтардың қалыптасуына үлес қосты.[16] XVI-XVIII ғасырларда көшпелі түрікмен тайпалары арасында бірнеше бөлінулер мен конфедерациялар болды, сонда да олар берік тәуелсіз болып қала берді. XVI-ғасырға қарай бұл тайпалардың көпшілігі екі отырықшы Өзбек хандықтарының – Хиуа мен Бұхараның атаулы бақылауында болды. Түрікмен жауынгерлері осы кезеңдегі өзбек әскерлерінің маңызды элементі болды. XIX-ғасырда түрікменнің Йомуд руы жорықтары мен көтерілістерінің нәтижесінде өзбек билеушілері бұл топты таратып жіберді.[16]

XIX-ғасырдың екінші жартысында солтүстік түрікмендер Хиуа хандығында негізгі әскери және саяси билік болды. Пол Р. Спикардтың айтуынша, «Ресей жаулауына дейін түрікмендер Орта Азиядағы құл саудасына қатысымен белгілі болатын және олар сол жердің үрейлі ұлттарының бірі болған».[17]

Ресей империясы (1879–1917) Өңдеу

 
Шаржау қаласы, 1890, Түркістан генерал-губернаторлығы

Орыс әскерлері түрікмен жерін XIX-ғасырдың аяғында басып ала бастады.[16] Красноводскідегі (қазіргі Түрікменбашы) Каспий теңізі арқылы өтіп, Өзбек хандықтарына қарсы жеңді.[16]

1879 жылы Түрікменстанның Ахал аймағын жаулап алудың бірінші әрекетінде орыс әскерлері Теке түрікмендеріне қарсы жеңілді.[18] Алайда 1881 жылы түрікмен жеріндегі соңғы елеулі қарсылық Көктепе ұрысында талқандалып, көп ұзамай Түрікменстан көршілес өзбек жерімен бірге Ресей империясының құрамына қосылды.[16] 1916 жылы Ресей империясының Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысуы Түрікменстанда резонанс тудырды, өйткені әскерге шақыруға қарсы көтеріліс Ресей Орталық Азиясының көп бөлігін қамтыды.[16]

Кеңестік Түрікменстан (1917–1991) Өңдеу

1917 жылғы Ресей революциясының тікелей әсері аз болғанымен, 1920 жылдары түрікмен әскерлері қазақ, қырғыз және өзбектермен бірігіп, жаңадан құрылған Кеңес Одағының билігіне қарсы «Басмашылар қозғалысы» деп аталатын көтеріліске шықты. 1921 жылы империялық Күнгей Каспий облысы Түрікмен облысы деп атауы өзгертілді және ол 1924 жылы Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасына айналды.[16][19]

1930 жылдардың аяғында кеңестік ауыл шаруашылығын қайта құру Түрікменстандағы көшпелі өмір салтын мүлдем жойып жіберді, және Мәскеу бүкіл саяси өмірді басқарды. 1948 жылғы Ашхабад жер сілкінісі 110,000-нан астам адамның өмірін қиды,[20] бұл қала халқының үштен екісін құрады.

 
Farab темір жолы станциясы, Күнгей Каспий облысы, Прокудин-Горский суреті

Келесі жарты ғасырда Түрікменстан Кеңес Одағының құрамында өзінің белгіленген экономикалық рөлін атқарды және әлемдік маңызды оқиғалардың барысынан тыс қалды. Тіпті 1980 жылдардың аяғында Ресейді дүр сілкіндірген ірі либерализация қозғалысының да әсері аз болды.[16] Түрікменстанның тәуелсіздікке дайындығы нашар болғанымен және сол кездегі коммунистік көшбасшы Сапармұрат Ниязов Кеңес Одағын сақтап қалуды жөн көргеніне қарамастан, 1991 жылдың қазан айында елде нәтижесінде тәуелсіздік алу шешілген ұлттық референдум өткізу керек болды.[16] 1991 жылы 26 желтоқсанда Кеңес Одағы ыдырады.

КСРО ыдырар алдында және тәуелсіздік болмай тұрған 1990 жылы Михаил Горбачёвтың «қайта құру» және «жариялылық» реформалары нәтижесінде КСРО цензурасы толықтай жойылды, және елдегі оппозицияшылар сол жылды «біз бір жыл ғана цензурасыз өмір сүрдік» деп еске алады.[21]

Ниязов президенттігі (1991–2006) Өңдеу

 
Ниязов президенттігі жылдарында оған 14,000 астам ескерткіш салынды.[22] Ескерткіштер қатарында тағы Ниязовтың кітабы «Рухнамаға» да ескерткіш арналған еді

Ниязов Түрікменстанның мемлекет басшысы қызметін жалғастырып, коммунизмді жеке басына табынушылықпен нығайтылған бірегей тәуелсіз ұлтшылдық брендімен алмастырды. 1994 жылғы референдум және 1999 жылғы заңнама президенттің қайта сайлауға түсуіне қойылатын қосымша талаптарды жойды (1992 жылғы президенттік сайлауда ол оның жалғыз үміткері болған), бұл реформа оны өмірбақи президент етті.[16]

Ниязовтың билігі диктаторлық[23], тоталитаристік және авторитаристік болып сипатталған.[22] Президенттігі жылдарында зейнетақы, Интернет, опера, балет, цирк, алтын тіс және макияжға тыйым салынды,[22] Ниязовтың өзі «Түркменбашы» («Түрікмен басы») титулын алды, кейін Мәжілістің (парламент) қаулысымен ресми түрде Сапармұрат Ниязовқа «Ұлы Түрікменбашы» лауазымы берілген. Сондай-ақ бейресми «Сердар» атағы (басшы, бас қолбасшы) және көптеген әсем эпитеттер көп қолданылды.

Түрікменстандағы оппозицияшылар репрессияға ұшырайды, елде сөз бостандығы жоқ, ол әлемдегі ең «жабық» елдер қатарында бар.[21]

2002 жылы Ниязовқа қастандық жасау әрекеті қауіпсіздікті шектеудің, мемлекеттік қызметкерлерді жұмыстан шығарудың және БАҚ-қа шектеулердің жаңа толқынына әкелді. Ниязов қуғындағы бұрынғы сыртқы істер министрі Борис Шыхмұратовты шабуылды жоспарлаған деп айыптады. Шахмұрадов өмір бойына бас бостандығынан айырылды.[24]

2002 және 2004 жылдар аралығында Түрікменстан мен Өзбекстан арасында екіжақты даулар туындады. Оның басты себебі Ниязовтың 2002 жылғы қастандыққа Өзбекстанның қатысы бар деген тұжырымы болған еді. 2004 жылы екіжақты келісімдер достық қарым-қатынастарды қалпына келтірді. 2004 жылғы парламенттік сайлауға тек Ниязовтың партиясы ғана қатысты, және халықаралық бақылаушылардың ешқайсысы қатысқан жоқ. 2005 жылы Ниязов Ашхабадтың сыртындағы барлық ауруханалар мен барлық ауылдық кітапханаларды жабты. Қытай Түрікменстанға елеулі ілгерілеушілік жасаған жалғыз елдерінің бірі болды.[16]

Бердімұхамедовтер президенттігі (2006 бері) Өңдеу

2006 жылы Ниязов кенеттен қайтыс болды. Үкіметтің уақытша басшысы болып тағайындалған премьердің орынбасары Құрбанқұлы Бердімұхамедов 2007 жылдың ақпан айының басында өткен демократиялық емес кезектен тыс президенттік сайлауда жеңіске жетті. Оның уақытша президент болып тағайындалуы және одан кейін президенттік сайлауға түсуі конституцияға қарсы болған.[16]

Түрікменстан әнұранынан Түрікменбашының есімі[25] және Ашхабадтағы ескерткіші алып тасталынған болатын,[26] бірақ түрікмен үкіметі диктаторлығын және авторитарлығын тоқтатпады.

Бердімұхамедов екі қосымша демократиялық емес сайлауда жеңіске жетті, 2012 және 2017 жылдары шамамен 97% дауыс жинады.[16] Құрбанқұлыға да жеке «Аркадаг» («Қорғаушы») титулы берілді, оның отбасы мүшелеріне арналып ескерткіштер салынды, жер-су атаулары өзгертілді, марапаттар жасалды.[27]

2022 жылы Бердімұхамедов кенеттен отставкаға кетті. Алайда ол Парламент жоғарғы палатасы Халық Мәслихатының төрағасы және «Арқадағ» лауазымынан айырылған жоқ.[28] Оның орнына оның ұлы Сердар Бердімұхамедов уақытша президент болды. Демократиялық емес 2022 жылғы сайлауда ұлы ресми деректер бойынша жеңіп, президенттігін бастады.[16] Кейбір болжамдар бойынша елдегі биліктің барлығы да әлі де Құрбанқұлы Бердімұхамедовтың қолында.[28]

Сердар Бердімұхамедов президенттігінің басталған салысымен елде «әйелдерге қатаң шектеулер» салынды, бірнеше косметикалық қызметтерді пайдалану, туыстығы жоқ ер адамдармен көлікте болу немесе пластикалық операция жасауға тыйым салынды.[29]

Саясаты Өңдеу

Толық мақаласы: Түрікменстан саясаты
   
Сердар Бердімұхамедов
Президент 		Рашид Мередов
Вице-президент

Саяси құрылымы Өңдеу

Конституция бойынша Түркіменстан зайырлы мемлекет болып табылады. Басқару формасы — президенттік республика. Мемлекет басшысы — президент.

2006 жылдың 21 желтоқсанына дейін Түркіменстанның өмір бойы президенті болып Түрікменбашы (түрікм. Türkmenbaşy, «барлық түрікмендердің басшысы») деп жарияланған Сапармұрат Ниязов болды[30]. 2006 жылы Сапармұрат Ниязов қайтыс болғаннан кейін Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов президенттің міндетін атқарушы болып сайланды, ол көп ұзамай 2007 жылдың ақпанында президенттік қызметке кірісіп, оны 2022 жылдың наурызына дейін атқарды. 2022 жылдың 12 наурызында өткен кезектен тыс президенттік сайлау нәтижесінде оның ұлы Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов президент болып сайланды.

2023 жылдың қаңтарынан бері елдің заң шығарушы органы (парламенті) Мәжіліс болып табылады, ол 125 депутаттан тұрады.

2013 жылға дейін бұл елде бір ғана заңды саяси партия — Түрікменстан Демократиялық партиясы Мәжілісте өкілдік еткен. 2013 жылдың 10 қаңтарында Түрікменстан парламенті «Саяси партиялар туралы» жаңа заң қабылдады. Заң саяси партияларды құрудың құқықтық негіздерін, партиялардың құқықтарын, міндеттерін, қызметінің кепілдіктерін айқындайды, сондай-ақ саяси партиялардың мемлекеттік мекемелермен және өзге де ұйымдармен қарым-қатынасын реттейді.[31]

2012 жылдың 21 тамызында елде екінші партия — Өнеркәсіпшілер және кәсіпкерлер партиясы құрылды. Оған дейін елде бірпартиялық жүйе болған.[32] 2013 жылғы желтоқсанда парламенттік сайлаудан кейін Парламентке 2 саяси партия, сондай-ақ ұйымдар мен тәуелсіз депутаттар сайланды [33]. Барлық депутаттар президент басқаратын үкіметті толығымен қолдайды[34]. 2014 жылы елде үшінші партия – Түрікменстан Аграрлық партиясы пайда болды[35].

1992 жылдан бастап 2008 жылға дейін конституцияда тағы бір заң шығарушы орган – тағайындалған және сайланған Халық Мәслихаты (Халық кеңесі, парламенттен жоғары, 2507 депутат) көрсетілді. Оның құрамына президент, 5 жылға сайланған халық өкілдері Мәжіліс депутаттары, сот билігінің өкілдері, министрлер, облыстық әкімшілік басшылары (облыс – уәлаят және аудан – атырап), қоғамдық ұйым өкілдері, ақсақалдар кірді. Халық мәслихаты жалпымемлекеттік саясат мәселелерін (конституцияға өзгертулер енгізу, сайлау мен референдум өткізу, елді дамыту бағдарламаларын бекіту және т.б.) талқылады. Сессиялар жылына кемінде бір рет өткізілді. Сапармұрат Ниязов 2007 жылға дейін Халық мәслихатының өмір бойы төрағасы болды. Одан кейін төраға болып Құрбанқұлы Бердімұхамедов сайланды. Өзгертілген Конституцияға сәйкес Халық Кеңесі өз қызметін тоқтатып, оның өкілеттігі Мәжіліс пен Президентке берілді.[36] Халық Мәслихаты Түрікменстанның 2017 жылғы 9 қазандағы № 617-V «Түрікменстан Конституциясына өзгерістер енгізу туралы» Конституциялық заңына сәйкес қайта құрылды.[37] Алғашқы отырыс 2018 жылдың 26 қыркүйегінде өтті.[38]

2020 жылдың 24 қазанында Түрікменстанның сол кездегі бір палаталы Мәжілісі елдің жаңа қос палаталы парламенті туралы «Түрікменстанның Ұлттық Кеңесі туралы» республикалық заңын қабылдады. Оған сәйкес, «Түрікменстан Ұлттық Кеңесінің қызметі Түрікменстан Конституциясына, ағымдағы Заңға және осы органның қызметін реттейтін Түрікменстанның басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырылады». 2020 жылдың 4 қарашасында Түрікменстан президенті Құрбанқұлы Бердімұхамедов осы заңға қол қойды. 2021 жылдың 1 қаңтарында Түрікменстан бір палаталы парламенттен екі палаталы парламентке көшті. Енді сол уақытқа дейін елдің жалғыз және бір палаталы парламенті болған Мәжіліс төменгі палатаға, ал бұрын Мәжілістен бөлек орган ретінде болған Халық Мәслихаты жоғарғы палатаға айналды. Елдің жаңа, қос палаталы парламентін «Ұлттық Кеңес» (түрікм. Milli Geňeş) деп атау туралы шешім қабылданды.

2023 жылғы президент Сердар Бердімұхамедовтың реформасы бойынша парламент қайта бірпалаталы болып, заң шығару органы болып жалғыз Мәжіліс қалды.

Экономикасы Өңдеу

Экономиканың барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.

Мемлекеттік бюджет кірісінің қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.

Мұнда Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80% мұнай мен газ бар. Осы уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд тоннаға жуық делінеді.

Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түрікменстан әлемнің жоғары дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.

Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.

Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы құрлықтағы шекараның ұзындығы 426 км. Ол 2001 жылы 5 шілде күні ратификацияланған екіжақты келісім-шартпен толығымен шегенделген.

2006 жылы екі елдің арасындағы тауар айналымы $153,3 млн көлеміне жетті. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есе артық. Соның ішінде экспорт $20,7 млн, ал импорт $132,6 млн құрады.

Түрікменстан жағы Қазақстаннан негізінен өсімдік өнімдерін, темекі, ұн және химия өнеркәсібі өнімдерін импорттайды, ал Қазақстан минералды және химиялық өнімдер алады.

Мәдениет және қоғам Өңдеу

Ниязовтың тұсында мәдени сала мемлекеттің бақылауында болды, жаңа президент Бердімұхамедов осы саясатты 2008 жылдың қазан айында өзінің аппараты жанынан "тиісті шығармашылық жұмыстардың көркемдік деңгейін бағалауға және оларды жариялауға, сахналық қойылымға, түсірілім жүргізуге рұқсат беруге" тиіс комиссия құру туралы ереже шығарып, басқарма басында жалғастырды

Түркіменстанның мемлекеттік тілі-түркі тілдерінің оғыз тобына жататын түрікмен тілі. Түрікменстаннан басқа, тіл Иран, Ауғанстан, Түркия, Ирак, Қарақалпақия, Тәжікстан, Қазақстан, Өзбекстан, Ставрополь өлкесінде және Ресейдің Астрахан облысында кең таралған.

Түрікменстанда түрікмен тілінен басқа орыс тілі кең таралған, сонымен қатар ағылшын, өзбек және белуж (Мари оазисінің бірнеше ауылдарында) тілдері қолданылады

Әлеуметтік саласы Өңдеу

Мұнда электр қуаты, газ, су, тұз тегін. Қоғамдық көлікпен жүрудің бағасы 50 манат.[дереккөзі?]


Қарулы күштері Өңдеу

Толық мақаласы: Түрікменстан Қарулы күштері

Түркіменстан армиясының саны елдің бейтарап мәртебесіне байланысты шектелген. Саны аз, 36,500 адам, белсенді әскерлер саны бойынша елдер тізімінде 92-орында.[дереккөзі?]


Түркіменстанда әскери шақыру жылына екі рет өтеді: 1 сәуірден 30 маусымға дейін; 1 қазаннан 31 желтоқсанға дейін. Әскерге шақыру жасы - 18 - ден 27 жасқа дейін. Азаматтардың қызмет ету мерзімі — 24 ай.[дереккөзі?]


  • Танктердің негізгі түрлері — Т-90С, Т-72.
  • Жауынгерлік машиналар -BMP-1/BMP-2/BMP-3, BRM-1K, brdm-1/brdm-2.
  • Бронетранспортер — BRDM-1/brdm-2. Т
  • Танкке қарсы зеңбірек - МТ-12.
  • Танкке қарсы басқарылатын зымыраны (ПТРК), Конкурс (ПТРК), Штурм (ПТРК), Метис (ПТРК).
  • Бірнеше ұшыру зымыран жүйесі: БМ - 21 градус, БМ-21 градус-1, БМ-27 дауыл, БМ-30 Торнадо.
  • Артиллериялық жүйелер: 2С9 "Нона-С", 2С1" Қалампыр", 2с3 Акация, 122 мм гаубица Д-30, 152 мм гаубица зеңбірегі Д-1, 152 мм гаубица зеңбірегі Д-20, ПМ-38.

КСРО-ның Қызыл Ту Түркістан әскери округі Орталық Азияның тәуелсіз мемлекеттері арасында бөлінгеннен кейін Түркіменстанның үлесіне екі ірі базада — Мары қаласы мен Ашхабадтың астында орналасқан Орталық Азиядағы ең ірі авиациялық топ кірді. Әуе күштерінде 250-ге дейін тікұшақ және әртүрлі жүйелер бар.[дереккөзі?]


Қазіргі уақытта Түркіменстан Әскери-теңіз күштері Шекара әскерлерінің қолбасшылығына бағынады. Флоттың негізгі базасы Түрікменбашы портында (бұрынғы Красноводск) орналасқан. Амудариядағы Келиф ауылында өзен флотилиясының шағын базасы орналасқан

Тағы қараңыз Өңдеу

Дереккөздер Өңдеу

  1. ↑ Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане Мұрағатталған 7 қаңтардың 2012 жылы. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
  2. ↑ a b c d Turkmenistan. International Monetary Fund. Тексерілді, 2 маусым 2016.
  3. ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
  4. ↑ Уничтожение законности в угоду самолюбия диктатора  (орыс.). Азаттық радиосы (12 января 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
  5. ↑ Turkmenistan at Twenty-Five: The High Price of Authoritarianism  (ағыл.). Carnegie: Endownment for International Peace (30 January 2017). Тексерілді, 14 маусым 2023.
  6. ↑ Elections in Turkmenistan — ODIHR — OSCE  (ағыл.). ЕҚЫҰ ресми сайты. Тексерілді, 14 маусым 2023.
  7. ↑ ЗАПАСНОЙ ПРЕЗИДЕНТ. ИСПОЛНИЛСЯ ГОД ПРАВЛЕНИЯ СЕРДАРА БЕРДЫМУХАМЕДОВА  (орыс.). НЕЗАВИСИМАЯ (26 марта 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
  8. ↑ Плюс-минус Эстония  (орыс.) (24 февраля 2009). Тексерілді, 27 маусым 2023.
  9. ↑ Annex I: Mid-year population, United Nations estimates: 2008—2017 Wayback Machine мұрағатында
  10. ↑ Turkmenistan  (ағыл.). The World Factbook (Әлем факткітабы, Федералдық тергеу бюросы. Тексерілді, 27 маусым 2023.
  11. ↑ Результаты переписи населения в Туркменистане Wayback Machine мұрағатында
  12. ↑ Религия в Туркменистане Wayback Machine мұрағатында
  13. ↑ Лаумулин М. Религиозная ситуация и угроза религиозного экстремизма в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. — 2012. — Т. 15. — № 1. — С. 72
  14. ↑ ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА: О свободе вероисповедания и религиозных организациях Wayback Machine мұрағатында
  15. ↑ Platzierungen Wayback Machine мұрағатында
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Country Profile: Turkmenistan Wayback Machine мұрағатында
  17. ↑ Paul R. Spickard Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World — Routledge, 2005. — Б. 260. — ISBN 978-0-415-95003-9.
  18. ↑ Аннанепесов М. "Ахалтекинские экспедиции (Историко-культурное наследие Туркменистана)"  (орыс.) (2000).
  19. ↑ История Ашхабада: время больших перемен  (орыс.). ТУРКМЕНИСТАН: Золтой Век (3 мая 2021).
  20. ↑ Significant Earthquake Wayback Machine мұрағатында
  21. ↑ a b ZAKURDAÝEWA, Kristina және Nastoýaşeýe Wremýa Nesilden nesle geçýän dissidentler ýurdy. SSSR dargamazynyň öňüsyrasynda, respublikalardaky milli hereketler. Türkmenistan  (түрікм.). Азаттық радиосы (24 ақпан 2022).
  22. ↑ a b c Запретил СПИД, цирк и золотые зубы: 15 реформ Сапармурата Ниязова  (орыс.). ВЕСТИ (28 декабря 2013). Тексерілді, 1 шілде 2023.
  23. ↑ Құлаған метеоритті өз атымен атаған диктатор  (қаз.) (6 тамыз 2017).
  24. ↑ The government of Turkmenistan Should Implement the Decision of the UN Human Rights Committee on the Case of Boris Shikhmuradov  (ағыл.). «Prove They Are Alive!» қозғалысы (9 November 2017).
  25. ↑ Absolute leader's name dropped from anthem  (ағыл.). Reuters (16 December 2008). Тексерілді, 19 маусым 2023.
  26. ↑ В Ашхабаде убрали позолоченный памятник Туркменбаши  (орыс.). Интерфакс (24 июля 2017).
  27. ↑ Умер Мяликгулы Бердымухамедов - отец президента Туркменистана  (орыс.). Азаттық радиосы (18 февраля 2021).
  28. ↑ a b НАДЖИБУЛЛА, Фарангиз Отдал пост сыну, но по-прежнему играет роль лидера. Чем занят «Аркадаг»?  (орыс.). Азаттық радиосы (26 декабря 2022). Тексерілді, 1 шілде 2023.
  29. ↑ Новый президент — женоненавистник? Туркменистан вводит жесткие ограничения для женщин  (орыс.). Азаттық радиосы (6 марта 2022). Тексерілді, 1 шілде 2023.
  30. ↑ Түрікменбашысыз Түрікменстан. Lenta.ru (17 ақпан 2007).(қолжетпейтін сілтеме)
  31. ↑ Түрікменстан парламенті көппартиялық жүйе туралы заң қабылдады  (орыс.) (10 января 2011).(қолжетпейтін сілтеме)
  32. ↑ Түрікменстанда екінші партия пайда болды. Азаттық радиосы (22 тамыз 2012).
  33. ↑ Алтын дәуір. turkmenistan.gov.tm.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
  34. ↑ Түрікменстанның жаңа парламентінде ең көп мандатты Демократиялық партия алды  (орыс.). РИА Новости (20131218T2203+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
  35. ↑ Түрікменстанда үшінші саяси партия – Аграрлық партия құрылуда  (орыс.). РИА Новости (20140910T2149+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 маусым 2019.
  36. ↑ Түрікменстан - ел туралы жалпы мәліметтер. info-country.ru.(қолжетпейтін сілтеме)
  37. ↑ Конституционный закон Туркменистана "О внесении дополнения в Конституцию Туркменистана".(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 мамыр 2019.
  38. ↑ Халық кеңесінің бірінші отырысында Түрікменстанды дамытудың басым бағыттары талқыланды | Интернет-газет Turkmenistan.Ru. www.turkmenistan.ru.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 ақпан 2019.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Түрікменстан&oldid=3207744» бетінен алынған