Ахал уәлаяты
Ахал уәлаяты (түрікм. Ahal welaýaty) — Түрікменстанның оңтүстігіндегі әкімшілік бірлік. Бастапқыда Ашхабад қаласы уәлаяттың әкімшілік орталығы болған, бірақ кейін ол жеке әкімшілік бірлікке келтіріліп, орталығы Әнеу қаласы болды. Содан кейін уәлаяттың жаңа әкімшілік орталығы — Арқадақ қаласын салу туралы шешім қабылданды[1], ол 2022 жылдың 20 желтоқсанында уәлаяттың әкімшілік орталығы болды[2].
| Түрікменстан уәлаяты | |
| Ахал уәлаяты | |
| түрікм. Ahal welaýaty | |
.jpg) | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Енеді |
8 атырап |
| Әкімш. орт. | |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты | |
| Жер аумағы |
97 160 км² (2 орын) |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
939 700 адам (2005)(4 орын) |
| Тығыздығы |
9,67 адам/км² (5 орын) |
| Сандық идентификаторлары | |
| ISO 3166-2 коды |
TM-A |
| Телефон коды |
+99313 |
| Автомобиль коды |
AH |
|
| |
 Ахал уәлаяты Ортаққорда
Координаттар: 38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
Тарихы
өңдеуАхал уәлаяты 1992 жылы 14 желтоқсанда бұрынғы Ашхабад облысының аумағында құрылды.
2016 жылдың 29 сәуірінде Түрікменстан Министрлер кабинеті аумағы Тежен атырабына берілген Бабадайхан атырабын жою туралы шешім қабылдады[3].
Алайда 2018 жылдың 5 қаңтарында Түрікменстан Парламентінің қаулысымен Бабадайхан атырабы қалпына келтіріліп, Тежен атырабынан оның құрамына Бабадайхан қаласы; Ақалтын, Ақуәкіл, Алты Гарлыев атындағы, Қарауәкіл, Захмет, Тәзел, Хасыл және Жарықкөкше кеңесшіліктері; Селеңгі кеңесшілігі Көкті, Мамыр және Шілі ауылдары ауыстырылды[4].
Сол қаулымен Түркіменстан парламенті уәлаят аумағында болған Алтынасыр атырабын жойып, оның аумағын Кака атырабына (Мән және Шәж кеңесшіліктері), Сарахс атырабына (Балықшылық кеңесшілігі), Тежен атырабына (Алтынасыр қаласы, Уаһарман, Құрбантұрлы, Дәулетті және Лұқман кеңесшілігі, Ақалтын, Бидайлы және Малдаршылық ауылдары) берді.
Сондай-ақ, Кака қаласының мәртебесі атырап құқығы бар қаладан атыраптағы қалаға өзгертіліп, Баһарлы атырабы Бәһерден деп өзгертілді.
Географиясы
өңдеуУәлаяттың ауданы 97 160 км². Түрікменстанның орталық бөлігінің оңтүстігінде, Иран мен Ауғанстан шекарасында Көпетдақ тауының етегінде орналасқан.
Ахал уәлаяты 1881 жылы Көктепе шайқасы болған Ахалтеке шұратымен, сондай-ақ Бәһерден үңгіріндегі Көуата жылы жерасты көлімен танымал[5].
Тұрғындары
өңдеуАхал уәлаятының халқы 939 700 адам (2005). 2000 жылы Түрікменстанның жалпы халқының 14 % Ахал уәлаятында тұрды.
Әкімшілік-аумақтық бөлініс
өңдеуАхал уәлаятына 7 атырап, 8 қала, 9 кент, 82 кеңесшілік және 231 ауыл[6] кіреді (1995 жылдан кейін өзгертілген атаулар жақшада көрсетілген).
8 атырап:
- Ақбидай атырабы (бұрынғы Гәуір) — Әнеу қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді)[7],
- Бабадайхан атырабы (бұрынғы Киров) — Бабадайхан қаласы,
- Бәһерден атырабы (бұрынғы Баһарлы) — Бәһерден қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді),
- Көктепе атырабы — Көктепе қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді),
- Кака атырабы (бұрынғы Кахка) — Кака қаласы,
- Сарахс атырабы (бұрынғы Серахс) — Сарахс қаласы,
- Тежен атырабы — Тежен қаласы.
2022 жылдың 20 желтоқсанында уәлаяттың әкімшілік орталығы ауыстырылған жаңа елді мекен Арқадақ қаласы құрылды. Қала Көктепе атырабының жерінде құрылды, қала құрамына Аба Аннаев ауылы енгізіліп, сол арқылы жойылды, Қарызек кеңесшілігі (Аба Аннаев ауылында болған) де жойылды.
Экономикасы
өңдеуАхал уәлаятының экономикасы агроөнеркәсіптік сипатқа ие. Оның дамуына мемлекет астанасының аймақта орналасуы үлкен әсер етті. Уәлаяттың өңірлік жалпы өнімдегі экономикасының үлесі 23 % асады. 2000 жылы Ахал уәлаятының үлесіне Түрікменстандағы барлық жұмыс орындарының 11%, ауыл шаруашылығы өнімдерінің 23% (құны бойынша) және елдегі жалпы өнеркәсіп өндірісінің 31% тиесілі болды.
Аймақ газ өндіру бойынша республикада көш бастап тұр (43,8%). Оның аумағында бірқатар ірі газ кен орындары бар, мысалы, Оңтүстік Гүтләк.
Ахал уәлаятының егін шаруашылығы бүкіл аймақты батыстан шығысқа қарай созып жатқан Қарақұм арнасымен суарылады. Судың тағы бір көзі – Тежен қаласының оңтүстігіндегі екі үлкен су қоймасы арқылы өтетін уәлаяттың оңтүстік-шығыс бөлігінде ағып жатқан Тежен өзені. Рухабат атырабында жеке егістіктері, жылыжайы, сондай-ақ көкөністер мен жемістерді өңдейтін өндіріс орындары бар «Рухубелент» ірі агроөнеркәсіп кешені құрылған.
Басқа салалар – тоқыма және мақта өңдеу өнеркәсібі, құрылыс индустриясы дамып келеді. Жергілікті шикізаттан сапалы қағаз шығару үшін Жаслық ауылында құны 135 миллион доллар болатын целлюлоза-қағаз комбинаты салынды. Ахалда түкті және боялған мақта-маталарын шығаратын тоқыма фабрикасы салынды. Сондай-ақ басқа да бірқатар өнеркәсіп орындары – Тежендегі мақта мен карбамид зауыттары салынған, келесі кезек Келаттағы цемент зауыты. Абадан мемлекеттік аудандық электр станциясында қуаттылығы 123 МВт болатын Орталық Азиядағы алғашқы газ турбинасы («General Electric» компаниясы шығарған) іске қосылды.
Білім беру
өңдеу2010 жылғы жағдай бойынша Ахал уәлаятында 241 орта мектеп бар, онда 146 000 оқушы оқиды.
Көрікті жерлері
өңдеу- Уәлаят аумағында парфиялылар мен ұлы селжүктер (Алтынтепе, Ниса, Сарахс) билігі кезіндегі бірқатар тарихи ескерткіштер бар. Бұл ескерткіштерге туристік маршруттар ашық.
- Душақ ауылынан оңтүстікке қарай 4 км және Ашхабадтан солтүстік-шығысқа қарай 175 км жерде Қаратепе, Намазғатепе, Алтынтепе және Йылғынлытепемен қатар Көпетдақ тау етегінің белдеуіндегі ежелгі егіншілердің ірі елді мекендер жүйесіне кіретін ауданы 26 га йаз мәдениетіне жататын қола дәуірінің археологиялық ескерткіші Ұлықдепе орналасқан.
- Көпетдақтың етегінде үлкен халықаралық ат спорты кешені бар.
Хәкімдері
өңдеу| № | Аты | Лауазымға тағайындалды |
Лауазымнан босатылды |
Босату себебі |
| 1 | Жұмакелді Амансахатов | 26.06.1992 | 02.08.1996 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 2 | Нұрмұхаммед Әшіров | 02.08.1996 | 07.07.1997 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 3 | Какажан Ташлиев | 07.07.1997 | 23.11.2001 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 4 | Қандым Ханныев | 23.11.2001 | 15.11.2002 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 5 | Әнебай Атаева | 15.11.2002 | 30.10.2004 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 6 | Мұрат Атақарриев | 30.10.2004 | 27.09.2005 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 7 | Амантұрды Мұратқұлиев | 27.09.2005 | 25.10.2006 | жұмыстағы кемшіліктері үшін, тұтқындалды |
| 8 | Құрбанберді Оразмұратов | 25.10.2006 | 12.11.2007 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 9 | Мәметнияз Әуезұлы Нұрмәмедов | 12.11.2007 | 10.07.2009 | басқа жұмысқа ауысты |
| 10 | Дәнмұрат Мұратбердиев | 10.07.2009 | 17.02.2012 | президенттік сайлаудан кейін отставкаға кетті |
| 11 | Мәметнияз Әуезұлы Нұрмәмедов | 21.02.2012 | 09.07.2015 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 12 | Аннакелді Оразбердіұлы Жазмұратов | 09.07.2015 | 29.04.2016 | лауазымынан төмендетілді |
| 13 | Есенмұрат Оразкелдиев | 29.04.2016 | 05.04.2017 | басқа жұмысқа ауысты |
| 14 | Тәңріқұлы Атахаллиев | 05.04.2017 | 17.06.2019 | басқа жұмысқа ауысты |
| 15 | Сердар Бердімұхамедов | 17.06.2019 | 07.02.2020 | басқа жұмысқа ауысты |
| 16 | Жазмұхаммед Құрбанов | 7.02.2020[8] | ағымдағы |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Түрікменстанда 1,5 миллиард долларлық қалаға «Арқадақ» атауы берілді. (орыс.)
- ↑ «Бейтарап Түрікменстан» 22 желтоқсан 2022 ж., б. 1 (орыс.)
- ↑ Үкіметтің алаңнан тыс отырысында Ахал уәлаятын дамытудың өзекті мәселелері талқыланды (1 мамыр 2016).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 мамыр 2018.
- ↑ Түрікменстан парламенті Ахал уәлаятының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өзгерістер енгізді (5 қаңтар 2018).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 1 мамыр 2018.
- ↑ Мұрағатталған көшірме. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 маусым 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 маусым 2010. По пустыням Казахстана и Туркмении
- ↑ 2018 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша Түрікменстанның аймақтар бойынша әкімшілік-аумақтық бөлінуі (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 сәуір 2019.
- ↑ Түрікменстанның Халық Мәслахаты Түрікменстанның кейбір қалалары мен елді мекендерінің мәртебесін өзгерту туралы қаулы қабылдады. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 қаңтар 2009.
- ↑ Ашхабад, Ахал, Балқан және Лебап уәлаяттарының жаңа хәкімдері тағайындалды (орыс.) (7 февраля 2020).(қолжетпейтін сілтеме)