Түрікмен тілі

Түрікмен тілі (türkmen, түркмен, تۆرکمنچه, ХФӘ оқылуы [tʏɾkmøntʃø] немесе türkmen dili, түркмен дили, تۆرکمن ديلی, [tʏɾkmøn dɪlɪ]; ISO 639-1: tk, ISO 639-2: tuk) — Түрікменстанның ресми және түрікмен халқының ұлттық тілі. Бұл тілде Түрікменстанның өзінде шамамен 3,430,000 адам сөйлейді, бұған қоса басқа елдерде тағы 6,000,000 адам сөйлейді; соның ішінде: Иран (2,000,000), Ауғанстан (500,000), Сирия (500,000), және Түркия (1,000,000).

Түрікмен тілі Türkmen dili
Сөйлеу орны:	Түрікменстан  Иран Ауғанстан  Түркия
Барлық сөйлеушілері:	~ 9 миллион
Тіл ұясы:	Алтай (даулы)  Түркі   Оғыз    Түрікмен тілі
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Түрікменстан
Реттеушісі:	ресми реттелуі жоқ
Тіл белгілері
ISO 639-1:	tk
ISO 639-2:	tuk
ISO 639-3:	tuk

Тарихы

Ертеден түрікмен тілінде араб әліпбиіне негізделген жазу жүйесі пайдаланылып келген.

Көне түрікмен әдеби тілі негізінен поэзия тілі болды. Қазіргі түрікмен әдеби тілі текин (теке) диалектісінің ахал сөйленімі негізінде қалыптасқан.

Кеңес Одағының заманында республикалардың барлық тілдері көптеген өзгеріске ұшырады. Соның ішінде әліпбилердің ауысуы да болды. 1928 жылы латын әліпбиі қабылданып, 1940 жылы кириллицаға ауыстырылған. 1993 жылы Сапармұрат Ниязов түрікмен тілі кириллицадан латын әліпбиіне өтендігін мәлімдеген. 1994 жылы түрікмен тілінің әліпбиі қайтадан латын әліпбиіне көшірілді.

Классификациясы және диалектілері

Түрікмен тілі Түркі тілдері тобындағы оғыз бұтағына жатады. Ол даму барысында қыпшақ тілдерінің әсеріне ұшыраған, сондықтан да кей тұстары қазақ тіліне ұқсас келеді.

Негізгі диалектілері теке, йомуд, гоклен, ерсары, салыр, сарық, чаудор, нохур, қарадашлы, алили, сурхы, хатап, мукры, эски, арабачи, чечес, баят, сакр, кырач, чандыр, хасар, емрели, дуечи, мурче, мехинли және т.б. сияқты этникалық топтардың атымен аталады. Ставрополь өлкесіндегі түрікмен диалектісін “трухмен” деп атау дәстүрі қалыптасқан.

Түрікмен тіліндегі 39 фонеманың 18-і дауысты, 21-і дауыссыз дыбыстар. Фонетикасының ерекшелігі ретінде дауыстылардың созылыңқылығы мен ерін үндестігін, морфологиясында сын есімнің грамматикалық түрленіске түспеуін атауға болады.

Түрікмен тілі түркі тілдері тобының оғыз тармағына, соның ішіндегі шығыс оғыз тармағына жатады. Шығыс оғыз тармағына түрікмен тілімен бірге Хорасан түркі тілі де жатады. Ол басқа оғыз тілдері — әзірбайжан және түрік тілдеріне де өте жақын және осы тілдерде сөйлеушілер бір-бірінің тілдерін түсіне алады.

Түрікмен тілі үндестік заңына бағынады, құрылымы бойынша агглютинативті тілдерге жатады. Сөз тәртібі — SOV (бастауыш-толықтауыш-баяндауыш).

Әдеби түрікмен тілі жаумыт диалектісіне негізделген. Одан басқа нохурлы, әнеулі, хасарлы, нерезім, теке, гөклең, садыр, сарық, әрсары және чоудыр деген дилектілері бар. Теке диалектісін кейде Ауғанстанда «шағатай» деп атайды, бірақ классикалық шағатай тілінің оған жасаған әсері басқа диалектілерге жасаған әсерінен көп емес.

Әліпбилері

Араб жазуы

XIII—XIV ғасырларда түрікмен жазуы дамып жатқан еді. Сол жылдары оның негізінде араб жазуы қолданылған. Әдебиеті бай болғанымен, әріп таныған адам халқының 1%-ынан аз еді, кітап қол жеткізілмей басып шығарылатын, бірінші әліппе (буквар) тек 1913 жылы жасалған еді.

Араб жазуы түркі тілдерінің дыбыстары мен грамматикасына сай келмейді. Кейбір дыбыстары жазылмай қалып, кейде әліпбиінде түрікмен тілінде мүлдем болмаған дыбыстар да болатые.

Кеңес билігінің бастапқы жылдарында түрікмен араб жазуы реформаларға түскен. Керекті дыбыстар диакритикалық белгілермен белгіленіп, керек емес әріптері жойылды.

Қазіргі күннің өзінде де, Иран, Ауғанстан, Ирак түрікмендері араб жазуын қолдануда.

Латын яңалифі

1925 жылы қаңтар айында Яңалиф әліпбиінің түрікменшеге қабылдануы талқыланды. Көп ұзамай түрікмен яңалифі шықты: A a, Ə ә, B b, C c, Ç ç, D d, E e, F f, G g, Ƣ ƣ, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ꞑ ꞑ, O o, Ɵɵ ɵɵ, P p, Q q, R r, S s, Ş ş, T t, U u, Y y, V v, X x, Į į, Z z, Ƶ ƶ, ’.

Түрікмен КСР Орталық Сайлау Комитеті бұл әліппеге кейбір өзгерістер жасап, қайта қабылдады. Бастапқыда оның 40 әрпі болып еді: A a, Aa aa, B в, C c, Ç ç, D d, E e, Ə ә, F f, G g, Ƣ ƣ, H h, I i, Ii ii, J j, K k, L ʟ, M m, N n, Ꞑ ꞑ, O o, Oo oo, Ɵɵ ɵɵ, P p, Q q, R r, S s, Ş ş, T t, U u, Uu uu, V v, X x, Y y, Yy yy, Z z, Ƶ ƶ, Ь ь, Ьь ьь.

1930 жылы ұзын дыбыстарды білдіретін диграфтар жойылды. 1934 жылы ƣ және q әріптері және 2 жылдан кейін x әріптері алынды.

Кириллицасы

1930 жылдарының соңына қарай бүкіл КСРО жерінде кириллизация жүргізілді. Одақ ішіндегі барлық тілдердің әліпбилері кириллицаға ауысуды бастады.

Кириллицадағы нұсқасы

Кириллицаға негізделген (1940–1993) әліпбиі:

Аа

Бб

Вв

Гг

Дд

Ее

Ёё

Жж

Җҗ

Зз

Ии

Йй

Кк

Лл

Мм

Нн

Ңң

Оо

Өө

Пп

Рр

Сс

Тт

Уу

Үү

Фф

Хх

Цц

Чч

Шш

Щщ

Ъъ

Ыы

Ьь

Ээ

Әә

Юю

Яя

Қазіргі латын әліпбиі

Тәуелсіздік алынған салысымен әліпбидің ауысуы талқыланды. 1992 жылғы нұсқасы: A a, B b, C c, D d, E e, Ea ea, F f, G g, H h, I i, J j, Jh jh, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Q q, P p, R r, S s, Sh sh, T t, Ts ts, U u, V v, W w, X x, Y y, Z z. Осы ұсынылған нұсқасының басқа еш тілде болмаған ерекшелігі — q, v, x әріптерінің ө, ү, ы әріптерімен байланыстырылғаны. Әліпби көпшілікке ұнамағаннан, ауысуы шешілді.

1993 жылы ақпан айынында Сапармұрат Атаұлы Ниязов ұсынған нұсқасы жарияланды. Оның ұсынысы алдынғысынан да дауыл еді, өйткені ол валюта белгілерін (доллар, йен, фунт) қолданған: Aa Bb Çç Dd Ee Ää Ff Gg Hh Ii Jj £ſ Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Rr Ss $¢ Tt Uu Üü Ww Yy ¥ÿ Zz. Осыдан кейін көп ұзамай қазіргі күнге дейін де қолданылып жүрген әліпби жарияланды. 2000 жылдан бастап ол басқа әліпбилердің барлығын да жоққа шығарды.

Қазіргі латын жазуына негізделген, 1993 жылы қабылданған әліпбиі:

Aa	Bb	Çç	Dd	Ee	Ää	Ff	Gg	Hh	Iı
Jj	Žž	Kk	Ll	Mm	Nn	Ňň	Oo	Öö	Pp
Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Üü	Ww	Yy	Ýý	Zz

Қазіргі әліпбидің тұрақсыздығы

Түрікмен әліпбиінің жасалған кезінде ол Түрік тілінің немесе Әзербайжан тілінің әліпбилерінен үлгі алмай жасалған еді. Оны біз "Ww" ([v]), "Yy" ([ɯ]), "Ýý" ([j]), "Jj" мен "Žž" ([dʒ], [ʒ]) әріптерінің оқылуынан байқай аламыз. Осының әсерінен бастапқыда түріктер, әзірбайжандар және түрікмендер сай келмегендігінен бір-бірінің әліппелерін оқудағы қиындылықтары болуы мүмкін.

Мысалдар

Onuň maşyny ýok.

Оның машинасы жоқ.

Öýde Amandan başga adam ýok.

Үйде Аманнан басқа адам жоқ.

Men bilemok. 'Мен білмеймін.'

Men bilemokdym. 'Мен білмейтін едім.'

Men bilmedim. 'Мен білмедім.'

(Осы үш мысалдың болымды түрлері: 'Men bilyärin', 'Men bilyärdim', and 'Men bildim.'

Ol ajyganok.

Ол ашыққан жоқ.

Ol aç däl.

Ол аш емес.

Kofe gyzgyn bolup biler.

Кофе ыстық болуы мүмкін.

Kofe gyzgyn däl bolup biler.

Кофе ыстық болмауы мүмкін.

Kofe gyzgyn dälmi?

Кофе ыстық емес пе?

Men ylgamok.

Мен жүгірмеймін.

Men ylgamadym.

Мен жүгірмедім.

Men ylgajak däl.

Мен жүгірмек емеспін.

Сілтемелер

• «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
• Түрікмен тілі транслитератор