Оғыз тілдері
Оғыз тілдері немесе Оңтүстік-батыс түрік тілдері - ертедегі көне түркі тайпаларының бірі - оғыздардың (кейде ғұз, ұз) тілі. Түркі тілдерінің 6 бөлікшелірінің бірі[2]. Қазіргі заманда Батыс және Орталық Азияда, Шығыс Еуропа елдерінде тараған. Оғыз тілі көне заманда кең тараған түркі тілдерінің бірі болғанымен, бүгінде ол өлі тілдер қатарына жатады.
| Оғыз тілдері | ||
|---|---|---|
| Жоғрапиялық таралуы: |
Шығу тегі Батыс және Орталық Азияда, Шығыс Еуропа | |
| Жаралу бойынша тектестіруі: |
Алтай[1] Оғыз тілдері | |
| Бөлікшелері: |
Қырымлы (оңтүстік жағалау диалектісі)
| |
 | ||
Оғыз тілдерінің бөлікшелері
өңдеуИраника энциклопедиясы мәдіметі бойынша, Оғыз тілдерінің құрамына Афшар, Әзірбайжан, Қырымлы, Ғағауыз, Қорасан түркі, Османлы, Печенег, Қашқай, Салар, Түрік, Түрікмен тілдері кіреді [3].
Тарихы
өңдеу7-8 ғ-да балбал, сынтастар бетіне жазылған көне түркі жазба ескерткіштерінің Селенга және Орхон өзендерінің бойында табылған бір тобы ( Онгин, Құтлық қаған, Күлтегін, Тониқұқ т.б.) осы көне Оғыз тілдеріне жазылғаны мәлім. Орта ғасырда пайда болған көне түркі жазба ескерткіштердің ішінде Махмұд Қашғаридың сөздігінде («Диуани лұғат ат-түрк») Оғыз тілдерінің ерекшеліктері көбірек сақталған. Оғыздар Түрік қағандығы құлағаннан кейінгі дәуірде өз мемлекетін құрып (орталығы Жаңакент), төңірегіндегі түркі тайпаларының (оның ішінде қыпшақтардың) тіліне зор ықпал жасады және бірнеше дербес тілдерджің (түрікмен, әзірбайжан, гагауз, түрік т.б.) қалыптасуына негіз болды.
Оғыз тілдерінің ерекшеліктері
өңдеуОғыз тілдері көне түркі тілдерінің ішінде, әсіресе қыпшақ тілдерімен өте жақын болу себебі, біріншіден, олардың төркіндестігі болса, екіншіден, ұзақ тарихи дәуірлер бойы оғыздар мен қыпшақтардың аралас-құралас бірге тұрып, біте қайнасуына байланысты.
Алайда көне Оғыз тілдерінің өзіне ғана тән кейбір ерекшеліктері болған.
Фонетикалық ерекшеліктері
өңдеуФонетикалық ерекшеліктеріне:
а) 8 қысқа дауысты фонеманың сақталуы;
ә) сөз аяғындағы г//ғ дауыссыз дыбыстарының тұрақтылығы («дағ» - тау, «бәг» - бек); осы дыбыстардыңкейбір қосымшалардың құрамында түсіп қалуы («гәлән» - келген, «алан» - алған);
б) сөз басындағы қатаң т, к, қ тәрізді дыбыстардың ұяңдануы («дил» - тіл, «гәл» - кел),
в) бол (≥ ол) сөзінің басында б дыбысының айтылмауы т.б.
Грамматикалық ерекшеліктер
өңдеуГрамматикалық ерекшеліктер:
а) кейбір септік және көптік жалғаулардың фонетикалық редукцияға (қысқаруға, әлсізденуге) ұшырауы («адама» - адамға, «малың» - малдың, малнин; «бэрэрис» - берерміз т.б.);
ә) кейбір морфологиялық форманттардың (-малы//-мэли, -мыш//-миш) сақталуы және басқаша мағынада жиі қолдануы т.б. жатады.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.
- ↑ Британника энциклопедиясы. Мақала: Turkic languages Түпнұсқасы (ағыл.)
The Turkic languages may be classified, using linguistic, historical, and geographic criteria, into a southwestern (SW), a northwestern (NW), a southeastern (SE), and a northeastern (NE) branch. Chuvash and Khalaj form separate branches.
The southwestern, or Oghuz, branch comprises three groups. The West Oghuz group (SWw) consists of Turkish (spoken in Turkey, Cyprus, the Balkans, western Europe, and so on); Azerbaijani (Azerbaijanian; Azerbaijan, Iran); and Gagauz (Moldova, Bulgaria, and so on). The East Oghuz group (SWe) consists of Turkmen (Turkmenistan and adjacent countries) and Khorāsān Turkic (northeastern Iran). A southern group (SWs) is formed by Afshar and related dialects in Iran and Afghanistan. - ↑ Ираника энциклопедиясы. Мақала: AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish Түпнұсқасы (ағыл.)
Oghuz languages were earlier grouped into Turkish (of Turkey), Azeri, and Turkmen, but recent research has modified this simple picture. Today we may provisionally distinguish the following languages: Turkish of Turkey (including Crimean Osmanli and Balkan dialects, such as Gagauz), Azeri, “Afsharoid” dialects (spoken east and south of the provinces of Azerbaijan; there is a broad area of either transitional Azeri-“Afsharoid” dialects or of mixed territories between Qazvīn and Ḵalajestān, but south of a line Hamadān-Qom, including Qašqāʾī and Aynallū, “Afsharoid” dialects dominate; Afshar is also spoken in Kabul), Khorasan Turkic (northeastern Iran, Turkmenistan and northwestern Afghanistan), and Turkmen (in Turkmenistan, northern Afghanistan and close to the southeastern shore of the Caspian Sea).