Уикипедия

Азия

құрлық

Азия (ассириялықтар тілінде, мағынасы – асу, шығыс) — Жер шарының ең үлкен бөлігі. Еуропамен қосылып, Еуразия құрлығын құрайды.

Азия
Азия құрлығы
Азия құрлығы
Территория44 579 000 км²
Халық саны4 164 252 000 адам
Тығыздығы87 адам/км²
Этнохоронимазиялық, азиат
Енеді49 (+5 жартылай мойындалған) мемлекет
Тәуелді аймақтар
Тізім
Танылмаған аймақтар
Тізім
ТілдеріАзия тілдері
Уақыт белдеулеріUTC+2:00 — UTC+12:00
Интернет үйшігі.asia
Ірі қалалары Токио, Джакарта, Сеул, Шаңхай, Дели, Мумбаи, Манила, Бейжің, Осака, Калькутта, Карачи, Дакка, Куала-Лумпур
Азия Ортаққорда

Географиялық орналасуы

өңдеу
 
Азия картасы.

Еуропамен арадағы шартты шекарасы Орал тауының шығыс етегі, Ембі өзені, Каспий теңізі, Кума-Маныч ойысы, Азов теңізі, Қара теңіз, Босфор бұғазы, Мәрмәр теңізі, Дарданелл бұғазы арқылы өтеді. Ауданы 43.4 млн. км2 (бүкіл құрлықтың 30%-ы). Оңтүстік-батыста Суец мойнағы Азияны Африкамен жалғастырады; Солтүстік Америкадан Беринг бұғазымен бөлінеді. Оңтүстігінде құрлыққа Малай топаралы кіреді. Таяу аралдардың жалпы ауданы 2 млн. км2-ден асады. Жағалауы аз тілімделген. Құрлықтың орталық бөліктері мұхиттардан 2-2.5 мың км қашықтықта орналасқан.

Түбектері:

өңдеу
  1. Таймыр түбегі
  2. Чукот түбегі
  3. Камчатка түбегі
  4. Корей түбегі
  5. Үндіқытай түбегі
  6. Декан түбегі
  7. Арабия
  8. Кіші Азия түбегі
  9. Үнді түбегі

Құрлықтың шеткі нүктелері:

өңдеу

Жер бедері

өңдеу

Азия дүние бөліктерінің ішінде абсолюттік биіктігі жағынан (Эверест шыңының биіктігі 8848 м) 1-орында, орташа биіктігі жағынан Антарктида құрлығынан кейінгі 2-орында (950 м). Жерінің 75%-ы таулар мен тау үстірттері. Олар басты екі белдеуді құрайды. Ендік белдеуі Кіші Азия түбегінен Тынық мұхит жағалауына дейін созылған.

 
Памир.
 
Гималай.

Ең биік таулар мен тау қыраттары:

өңдеу
  1. Памир
  2. Тянь-Шань
  3. Тибет тау қыраты
  4. Гималай
  5. Гиндукуш
  6. Қарақорым.

Гималай тауының шыңдары 7 – 8 мың метр және одан да биік болып келеді. Солтүстік шығыс белдеуі Тянь-Шань тауынан Чукот түбегіне дейін созылады. Бұған кіретін таулар ендік белдеуге қарағанда көне әрі аласа болып келеді. Солтүстік-шығыс белдеуден батыс және шығыс жаққа қарай орташа, аласа таулар мен тау үстірттері тарайды.
"'Ең ірісі: Орта Сібір таулы үстірті."' Құрлықтың шығыс жағында бұл екі белдеуден оқшау солтүстіктен оңтүстікке қарай Коряк таулы қыраты, Камчатка таулары, Сихотэ-Алин, Корей таулары, Наньмин, Аннам тау қыраты тізбектеліп орналасқан. Азияның жалпы аумағының 25%-ы жазықтар.

Ең ірі жазықтары:

өңдеу

Кен байлықтары

өңдеу

Тас көмірдің ірі кен орындары Сібірде (Кузнецк, Минусинск, Лена, Кан, Иркутск), Қазақстанда (Қарағанды), Қытайда, Үндістанда бар. Азияда мұнайдың дүниежүзілік қорының жартысынан астамы шоғырланған.

Негізгі мұнай-газ аудандары:

өңдеу

Темір кені мен түсті металдар Азияның таулы, қыратты аймақтарында кездеседі. Фосфориттің мол қоры Қаратауда )Қазақстан(, боксит кені Торғай даласында (Қазақстан), Краснояр өлкесінде, Үндістанда, Мъянмада, Индонезияда, алмаздың ірі кен орны – Саха-Якутияда.

Климаты

өңдеу
 
1961-1990 жылдар аралығындағы кеңістіктің айлық орташа температурасы. Жыл-ай бойынша өзгерісті көрсетеді.

Азия Cолтүстік жарты шардың барлық климаттық белдеулерін алып жатыр. Көп жерінде, әсіресе ішкі аудандарда, континенттік климат басым. Оңтүстігі мен шығысында климат муссонды. Батыс, Орта, Орталық Азия жазықтарына шөл және шөлейт климат тән. Биік тау қыраттары мен тау бастарын суық шөл климаты алып жатыр. Малакка түбегі мен Үлкен Зонд аралдарының климаты экваторлық.

Қыста ең төмен температура солтүстік-шығыс Сібірде байқалады. Верхоян жотасы мен Оймяконда қаңтар айының орташа температурасы –50°С, кейде ең төмен температура –70°С-қа дейін жетеді. Экваторлық өңірде қаңтардың орташа температурасы 25°С-қа дейін өседі. Жазғы температура ендікке байланысты өзгеріп отырады. Шілденің орташа температурасы тундраның оңтүстік шекарасында 10°С, ал 55° – 60° солтүстік ендіктерде 20°С, тропиктік, экуаторлық белдеулерде 25 – 28оС-қа дейін жетеді.

Азияның оңтүстік, оңтүстік-шығыс шеткі аймақтары өте ылғалды келеді. Гималайдың оңтүстік етегіндегі Черрапунджи өңірінде жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 12665 мм (Жер шарындағы ең ылғалды аудан). Экваторлық белдеуде жылына 2000 мм жауын-шашын түседі. Субэкваторлық белдеудегі таудың ық жақ беткейлерінде ылғал мөлшері күрт азайып, 1000 мм-ден аспайды. Ал климаты субтропикті және қоңыржай теңізді аймақтарда 600 – 1000 мм, Сібірдің басым көпшілік жерінде 300 – 500 мм, тундрада 150 – 200 мм, Алдыңғы, Орта және Орталық Азия шөлдерінде 100 – 150 мм, кей жерлерде одан да аз болады.

Ішкі сулары

өңдеу

Азия құрлығы өзенге бай . Сондықтан Азияны "өзен жағасындағы өркениеттер өлкесі" деп атайды.[1] Кавказ, Памир, Тянь-Шань, Гималай, Қарақорым, Гиндукуш, т.б. тауларда мұздықтар таралған (жалпы ауданы 120 мың км²). Мұздықтар өзендердің толығуына аса маңызды орын алады. Құрлықтың ішкі суларының 60%-ы сыртқы, 40%-ы ішкі тұйық алапқа орналасқан.[2] Азияның басты өзендері - Янцзы, Сары өзен ( Хуанхэ), Обь, Амур, Лена, Меконг, Енисей, Үнді, Брахмапутра, Салуин, Вилжуж, Әмурдария, Ганг, Ефрат, Алдан, Сырдария, Тарим, Калыма, Айеарвади, Тигр, Сонгхуа және Ангара өзендері. Обь, Ертіс, Енисей, Ангара, Лена, Яна, Индигарка және Колыма өзендері Солтүстік мұзды Тынық Мұхитқа құятың өзендердің ішінде: Анады, Амур, Хуанхэ, Янцзы, Ексы, Миконг, Чао Прая жөне Қызыл өзен бар. Янцзы - Азиядағы ең ұзын және әлемдегі үшінші ұзын өзен. Евфрат - Орта Шығыстағы ең ұзын өзен. Ежелгі дүниенің атақты қаласы Бабыл (Вавилон) осы өзеннің бойында орналасқан болатын. Үнді түбегінің басты өзені - Ганг Солтүстік Үндістан жазықтықтары арқылы шығыстағы Бангладешке қарай ағады. Қазақстандағы ең ұзын өзен - Есіл өзені. Оның жалпы ұзындығы - 2450 шақырым, Қазақстан аумағына 1400 шақырымы кіреді. Муррей, Сноуи, Маррамбиджи - басты өзендерінің бірі. Өзге өзен жүйелеріне Батыс Австралиядағы Фитцрой, Орд, Свон; Тасманиядағы Деруент пен Тамар; Жаңа Оңтүстік Уельстегі Хаукесбери жатады. Елдің басым бөлігінде жаңбыр жиі жауатын болғандықтан, Жаңа Зеландияда өзен саны өте көп. Ең ұзын өзенінің ұзындығы 425 шақырым. Бұл аралда, сондай- қ, Хука сарқырамасы бар.[1]

Ішкі тұйық алаптағы өзендердің ең ірілері:

өңдеу

Экваторлық белдеудегі өзендердің суы жыл бойы мол болады. Шығыс және Оңтүстік Азия өзендері теңіздік жаңбырға байланысты бүкіл жаз бойы тасиды. Жерортатеңіздік Батыс Азия өзендерінің суы қыста молаяды. Ішкі тұйық алаптың биік тау басындағы қар мен мұздан бастау алатын өзендер жазда қатты тасиды. Құрлықтың ірі өзендері жол қатынасына және жер суаруға ежелгі заманнан бері пайдаланылып келеді. '
Азияда көл көп. Ең ірілері – Каспий мен Арал теңіздері.
Тектоникалық ойыстарда Байкал, Зайсан, Ыстықкөл, Өлі теңіз, Хубсугул, Кукунор, Алтынкөл орналасқан.

Биік таулы аймақтарда мұздық әрекетінен пайда болған ұсақ көлдер бар. Жанартау әрекетіне байланысты көлдер Камчаткада және Тынық мұхит жағалауындағы аралдарда, карст көлдері Загрос таулары мен Орталық Азия таулы қыраттарында, термокарст көлдері Сібірде көп. Шөлді белдемдегі көлдер әдетте тұзды болып келеді.
Азияның ең ірі өзендері:

 

 

 

 

Өсімдігі

өңдеу
 
 

Азияның көпшілік бөлігі Голарктикалық флоралық облысқа кіреді. Араб түбегінің оңтүстігі, Үндістан, Үндіқытай түбектері, Филиппин және Малай топаралы палеотропиктік облысқа жатады. Палеотропиктік флора мезозойдың соңғы кезеңінен бері бірқалыпты жылы климат жағдайында дамып келеді.
Өсімдігі алуан түрлі, құрамында реликтер мен эндемиктер көп. Солтүстік мұзды мұхит жағалауында арктикалық, мүкті-қыналы тундра тараған. Солтүстік Азияда орман өте кең алқапты қамтиды, оның көп жерін тайга (батысында шырша, майқарағай, самырсын, шығысында балқарағай мен қарағай өседі) алып жатыр. Қиыр Шығыстың аралас және жалпақ жапырақты ормандары өсімдік түріне бай. Орман белдемінен оңтүстікке қарай орманды дала белдемдері (Батыс Сібірдің оңтүстігі, Солтүстік Моңғолия, Байкал сырты, Солтүстік-шығыс Қытай) өтеді. Орта және Орталық Азияда шөл өсімдігі басым. Тибет пен Памирдегі тау басын суық шөл алып жатады. Субтропиктік шөл, шөлейт және құрғақ дала өсімдігі Иран, Кіші Азия таулы қыраттарында, Месопотамияның солтүстік бөлігінде өседі. Месопотамияның оңтүстігі мен Араб түбегі тропиктік шөлге жатады. Субтропиктік белдеудің батыс жағына қарай, Кіші Азиядағы теңіз жағалауында негізінен маквис және мәңгі жасыл еменнен тұратын жерортатеңіздік өсімдіктер өседі. Тынық мұхит жағалауында қоңыржай белдеудің ормандары субтропиктік орманға ауысады (мәңгі жасыл ағаштар – магнолия, лавр, емен, камфора, тунг ағашы, кипарис, т.б.). Малакка түбегі мен Малай топаралында мәңгі жасыл ылғалды тропиктік қалың орман (гилея) өседі. Оның тауларындағы өсімдіктер биіктік белдеулерін құрайды. Солтүстік Азияда тау тайгасы мен тау тундрасы, Орта және Орталық Азияда тау даласы мен шөлі, Оңтүстік Азияда тропиктік тау орманы басым.

Жануарлары

өңдеу
 
Азия пілі.
 
Азияның алтын мысығы.
 
Азияның алтын мысығы.

Азия негізінен Голарктика облысының Палеоарктика бөліміне жатады. Жануарлары ендік белдемдер мен биіктік белдеулер жиынын құрайды. Тундрада жануарлардың түрі аз. Орман белдемінде

  1. сүтқоректілерден: бұлан, бұлғын, қоңыр аю, сілеусін, тиін, борша тышқан, сасық күзен;
  2. құстардан: саңырау құр, тоқылдақ, бұлдырық, шырша торғай, жапалақ, т.б. мекендейді.

Құрлықтың шығысы жануарлар түріне өте бай. Мұнда тайганың, жалпақ жапырақты орманның және субтропиктік аймақтың жануарлары өмір сүреді. Дала мен шөл жануарлары Кіші, Алдыңғы, Орта және Орталық Азияда, Солтүстік-батыс Үндістанда тараған. Әсіресе кемірушілердің түрі көп.

Батыс жағын жерорта-теңіздік жануарлардан: қабылан, гепард, қорқау қасқыр, жайран, т.б. мекендейді. Өзен бойы тоғайларында жолбарыс, Солтүстік-батыс Үндістанда арыстан сақталған.

Құрлықтың субэкваторлық және экваторлық ендіктерінде Үнді-Малай жануарлары (піл, орангутан, гиббон, макака, лемур, тупайя, тапир, мүйізтұмсық, жолбарыс, аю, қабылан, т.б.) басым. Құстардың түрі көп. Жорғалаушылардан алып ешкіемер, қолтырауын, өте улы көзілдірікті жылан, питон (ұзындығы 8 – 10 м) көп тараған.

 
Азияның БҰҰ субаймақтары:      Солтүстік Азия      Орталық Азия      Оңтүстік-Батыс Азия      Оңтүстік Азия      Шығыс Азия      Оңтүстік-шығыс Азия

Саяси бөлінуі

өңдеу

Азия саяси құрылымы бойынша:

Азия елдері

өңдеу
Жалауларымен бірге аймақтар мен территориялар аты Аумағы
(km²) 		Халық саны
(1 шілде 2002 est.) 		Жұрт тығыздығы
(per km²) 		Астаналары
Орталық Азия:
  Қазақстан[3] 2,724,902 16,972,893 5.7 Астана
  Қырғызстан 198,500 4,822,166 24.3 Бішкек
  Тәжікстан 143,100 6,719,567 47.0 Душанбе
  Түрікменстан 488,100 4,688,963 9.6 Ашхабад
  Өзбекстан 447,400 25,563,441 57.1 Ташкент
Шығыс Азия:
  Қытай[4] 9,584,492 1,384,303,705 134.0 Бейжің
  Гонконг[5] 1,092 7,303,334 6,688.0 Гонконг
  Жапония 377,835 126,974,628 336.1 Токио
  Макао[6] 25 461,833 18,473.3 —
  Моңғолия 1,565,000 2,694,432 1.7 Ұлан-Батыр
  Солтүстік Корея 120,540 22,224,195 184.4 Пхеньян
  Оңтүстік Корея 98,480 48,324,000 490.7 Сеул
  Тайвань[7] 35,980 22,548,009 626.7 Тайпей
Солтүстік Африка:
  Мысыр[8] 980,869 80,335,036 21.7 Каир
Солтүстік Азия:
  Ресей[9] 13,115,200 139,129,729 3.0 Мәскеу
Оңтүстік-шығыс Азия:[10]
  Бруней 5,770 350,898 60.8 Бандар Сери Бегауан
  Камбоджа 181,040 12,775,324 70.6 Пномпен
  Шығыс Тимор[11] 15,007 952,618 63.5 Дили
  Индонезия[12] 1,419,588 227,026,560 159.9 Джакарта
  Лаос 236,800 5,777,180 24.4 Вьентян
  Малайзия 329,750 27,662,365 68.7 Куала-Лумпур
  Мьянма (Бирма) 678,500 42,238,224 62.3 Нейпьидо[13]
  Филиппиндер 300,000 84,525,639 281.8 Манила
  Сингапур 704 4,483,900 6,369.0 Сингапур
  Таиланд 514,000 62,354,402 121.3 Бангкок
  Вьетнам 331,690 87,375,000 246.1 Ханой
Оңтүстік Азия:
  Ауғанстан 647,500 27,755,775 42.9 Кабул
  Бангладеш 144,000 133,376,684 926.2 Дака
  Бутан 47,000 672,425 14.3 Тхимпху
  Үндістан[14] 3,167,590 1,045,845,226 318.2 Нью Дели
  Иран 1,648,195 70,472,846 42 Тегеран
  Мальдив аралдары 300 320,165 1,067.2 Мале
  Непал 140,800 25,873,917 183.8 Катманду
  Пәкістан 803,940 147,663,429 183.7 Исламабад
  Шри-Ланка 65,610 19,576,783 298.4 Коломбо
Оңтүстік-батыс Азия:
  Армения[15] 29,800 3,330,099 111.7 Ереван
  Әзірбайжан[16] 46,870 3,845,127 82.0 Баку
  Бахрейн 665 656,397 987.1 Манама
  Кипр[17] 9,250 775,927 83.9 Никосия
  Газа 363 1,203,591 3,315.7 Газа
  Грузия[18] 20,460 2,032,004 99.3 Тбилиси
  Ирак 437,072 24,001,816 54.9 Бағдат
  Израиль 20,770 6,029,529 290.3 Құддыс[19]
  Иордан 92,300 5,307,470 57.5 Амман
  Кувейт 17,820 2,111,561 118.5 Кувейт
  Ливия 10,452 3,677,780 353.6 Бейрут
  Оман 212,460 2,713,462 12.8 Маскат
  Катар 11,437 793,341 69.4 Доһа
  Сауд Арабиясы 1,960,582 23,513,330 12.0 Эр-Рияд
  Сирия 185,180 17,155,814 92.6 Дамаск
  Түркия[20] 756,768 67,308,928 76.5 Анкара
  Біріккен Араб Әмірліктері 82,880 2,445,989 29.5 Абу-Даби
  Батыс жағалауы[21] 5,860 2,303,660 393.1 —
  Йемен 527,970 18,701,257 35.4 Сана
Total 43,810,582 3,902,404,193 89.07

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ a b Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 26-бет
  2. ↑ “Қазақ ұлттық энциклопедиясы”, 1 - том
  3. ↑   Қазақстанның бір бөлігі Шығыс Еуропада болғасын бұл жерде тек Орта Азияға жататын аумағы мен халық саны беріліп тұр.
  4. ↑   The current state is formally known as the People's Republic of China (PRC), which is subsumed by the eponymous entity and civilization (China). Figures given are for mainland China only, and do not include Hong Kong, Macau, and Taiwan.
  5. ↑   Hong Kong is a Special Administrative Region (SAR) of the PRC.
  6. ↑   Macau is a Special Administrative Region (SAR) of the PRC.
  7. ↑   Figures are for the area under the de facto control of the Republic of China (ROC) government, frequently referred to as Taiwan. Claimed in whole by the PRC; see political status of Taiwan.
  8. ↑   Мысыр is generally considered a transcontinental country in Northern Africa and Western Asia; population and area figures are for Asian portion only, east of the Suez Canal (Sinai Peninsula).
  9. ↑   Ресей is a transcontinental country; population and area figures are for Asian portion only.
  10. ↑ Excludes Christmas Island and Cocos (Keeling) Islands (Australian external territories in the Indian Ocean southwest of Indonesia).
  11. ↑   East Timor is often considered a transcontinental country in Southeastern Asia and Oceania.
  12. ↑   Indonesia is often considered a transcontinental country in Southeastern Asia and Oceania; figures do not include Irian Jaya and Maluku Islands, frequently reckoned in Oceania (Melanesia/Australasia).
  13. ↑   The administrative capital of Myanmar was officially moved from Yangon (Rangoon) to a militarised greenfield just west of Pyinmana on 6 қараша 2005.
  14. ↑   Includes Jammu and Kashmir, a contested territory among India, Pakistan, and the PRC.
  15. ↑   Armenia is sometimes considered a transcontinental country: physiographically in Western Asia, it has historical and sociopolitical connections with Europe.
  16. ↑   Azerbaijan is often considered a transcontinental country in Western Asia and Eastern Europe; population and area figures are for Asian portion only. Figures include Nakhchivan, an autonomous exclave of Azerbaijan bordered by Armenia, Iran, and Turkey.
  17. ↑   The island of Cyprus is sometimes considered a transcontinental territory: in the Eastern Basin of the Mediterranean Sea south of Turkey, it has historical and socio-political connections with Europe. The Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC), distinct from the de jure Republic of Cyprus in the south (with a predominantly Greek population), is recognized only by Turkey.
  18. ↑   Georgia is often considered a transcontinental country in Western Asia and Eastern Europe; population and area figures are for Asian portion only.
  19. ↑ In 1980, Jerusalem was proclaimed Israel's united capital, following its annexation of Arab-dominant East Jerusalem during the 1967 Six-Day War. The United Nations and many countries do not recognize this claim, with most countries maintaining embassies in Tel Aviv instead.
  20. ↑   Turkey is generally considered a transcontinental country in Western Asia and Southern Europe; population and area figures are for Asian portion only, excluding all of Istanbul.
  21. ↑   Gaza and West Bank, collectively referred to as the "Occupied Palestinian Territory" by the UN, are territories partially occupied by Israel but under de facto administration of the Palestinian National Authority.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Азия&oldid=3397571» бетінен алынған