Түркия

	Түркия Республикасы; түр. Türkiye Cumhuriyeti
Байрақ	Елтаңба
	Ұран: «Yurtta Barış, Dünyada Barış; (қаз. «Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»)»
	Әнұран: «İstiklâl Marşı»
Тарихы
Тәуелсіздік күні	29 қазан 1923 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	Түрік тілі
Елорда	Анкара
Ірі қалалары	Ыстанбұл, Анкара, Измир, Бурса, Адана, Газиантеп, Анталия, Кония
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президенті; Вице-президенті; Ұлттық мәжіліс спикері	Режеп Ердоған; Фуат Октай; Мұстафа Шентоп
Мемлекеттік діні	Зайырлы мемлекет
Географиясы
Жер аумағы; • Барлығы; • % су беті	Әлем бойынша 36-шы орын; 783 356 км²; 1,3
Жұрты; • Сарап (2018); • Тығыздығы	; ▲ 82 003 882 адам (19-шы); 105 адам/км² (107-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ); • Қорытынды (2019) ; • Жан басына шаққанда	; ▼ $2,274 трлн. $ (13-ші); ▼ 27,391 $ (45-ші)
ЖІӨ (номинал); • Қорытынды (2019); • Жан басына шаққанда	; ▼ 706,237 млрд. $ (17-ші); ▼ 8,507 $ (60-шы)
АДИ (2017)	▲ 0,791 (жоғары) (64-ші)
Этнохороним	түрік, түріктер
Валютасы	Түрік лирасы (TRY, 949 коды)
Қосымша мәліметтер
Әуе компаниясы	Turkish Airlines
Интернет үйшігі	.tr
ISO коды	TR
ХОК коды	TUR
Телефон коды	+90
Уақыт белдеулері	UTC+3

Координаттар: 39°03′00″ с. е. 34°57′00″ ш. б. / 39.05000° с. е. 34.95000° ш. б. ^(G) ^(O) ^(Я)

Түркия (түр. Türkiye), ресми аталуы Түркия Республикасы (түр. Türkiye Cumhuriyeti) — Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны – 82 003 882 адам. Тәуелсіздігін 1923-ші жылы алған, астанасы Анкара қаласы. Осман империясының ыдырауының нәтижесінде пайда болды. Кіші Азия түбегінде орналасқан, оны Қара, Жерорта, Эгей мен Мәрмәр теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында Грузия, Әзірбайжан, Иранмен және Армениямен, батысында Болгариямен, Грекиямен, оңтүстігінде Ирак және Сириямен шекаралас.

Географиясы

Түркия ғарыштан көрінісі

Тавр таулары

Географиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде Қара теңіз, батысында Эгей теңізі, оңтүстігінде Жерорта теңізі сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.

Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан.

Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі.

Жер бедері

Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін (Кіші азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады.

Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында Тавр күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді.

Батыс Тавр таулары. Анталия бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ (3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар.

Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан.

Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен Ван көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан.

Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.

Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Ыстамбұл (бұрынғы Константинополь) орналасқан.

Пайдалы қазбалары

Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.

Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.

Климаты

Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.

Ішкі сулары

Салда (көл)

Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.

Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: өзендер, көлдер, жер асты суы, мұздықтар және бөгендер мен каналдар.

Өзендері

Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің (Қызылырмақұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: Ефрат, Сакария, Мұрат, Қарасу, Тигр).

Республиканың барлық өзендері Қара теңізге және Эгей теңізіне құяды.

Көл мен бөгендері

Ван көлі

Тұз көлі

Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.

Өсімдіктері мен жануарлары

Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрі бар. Үштен екі түрі тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жаңғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.

Елде жануарлардың көп түрі бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.

Тарихы

Аңызға айналған Троя қабырғалар

XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне Орта Азиядан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты Византия империясы да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен Палестинадағы иеліктерін тартып алды.

Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған Селжұқ империясы біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды. Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.

Соған дейін, XII ғасырдың басында, Шыңғысханның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған қайы тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны Ала-ад-дин Кейқубат Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора(Анкара) мен Брусса (Бурса) қалаларының арасындағы жерлерді берді.

Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, Осман империясын құрды.

Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті.

Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде Константинополь деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан Ыстамбұл деп атаған. Генерал Мұстафа Кемал Ататүріктің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып Мұстафа Кемал Ататүрік сайланды.

Түркияның әкімшілік бөлінуі

Толық мақаласы: Түркияның әкімшілік бөлінуі

Аудандар:

Ірі қалалар

Орыны	Қала	1990	2000	2007	2008	2009	Провинция
1	Ыстанбұл	6 629 431	8 803 468	10 861 463	10 878 360	10 895 257	Ыстамбұл (ил)
2	Анкара	2 583 963	3 203 362	3 842 737	3 894 182	3 945 627	Анкара (ил)
3	Измир	1 758 780	2 232 265	2 644 531	2 672 126	2 699 721	Измир (ил)
4	Бурса	834 576	1 194 687	1 537 040	1 589 530	1 642 020	Бурса (ил)
5	Адана	916 150	1 130 710	1 506 272	1 517 787	1 529 302	Адана (ил)
6	Газиантеп	603 434	853 513	1 192 023	1 235 815	1 279 607	Газиантеп (ил)
7	Кония	513 346	742 690	973 791	980 973	988 155	Кония (ил)
8	Анталия	378 208	603 190	877 945	911 497	945 049	Анталия (ил)
9	Кайсери	425 776	536 392	775 594	781 119	786 644	Кайсери (ил)
10	Мерсин	481 459	633 691	692 300	696 518	700 736	Мерсин (ил)
11	Ескишехир	413 082	482 793	581 408	599 796	618 184	Ескишехир (ил)
12	Диярбакыр	373 810	545 963	613 332	613 821	614 310	Диярбакыр (ил)
13	Денизли	237 918	357 557	465 947	479 381	492 815	Денизли (ил)
14	Шанлыурфа	276 528	385 588	472 238	468 993	465 748	Шанлыурфа (ил)
15	Самсун	322 982	388 509	459 781	461 640	463 499	Самсун (ил)
16	Есенюрт	70 280	148 981	335 316	373 017	410 718	Стамбул (ил)
17	Малатия	270 412	381 081	419 212	411 181	403 150	Малатия (ил)
18	Адапазары	272 039	283 752	382 226	390 624	399 022	Сакария (ил)
19	Кахраманмараш	228 129	326 198	380 805	385 672	390 539	Кахраманмараш (ил)
20	Ерзерум	242 391	361 235	361 160	359 752	358 344	Ерзурум (ил)
21	Ван	155 623	284 464	331 986	342 139	352 292	Ван (ил)
22	Елазығ	204 603	266 495	319 381	312 584	305 787	Елазығ (ил)
23	Батман	147 347	246 678	293 024	298 342	303 660	Батман (ил)
24	Султанбейли	82 298	175 700	272 758	282 026	291 294	Стамбул (ил)
25	Измит	190 741	195 699	285 470	287 970	290 470	Коджаели (ил)
26	Сивас	223 115	251 776	294 402	288 693	282 984	Сивас (ил)
27	Гебзе	159 116	253 487	270 614	274 271	277 928	Коджаели (ил)
28	Маниса	158 928	214 949	281 890	278 967	276 044	Маниса (ил)
29	Балыкесир	170 589	215 436	241 404	247 072	252 740	Балыкесир (ил)
30	Санджактепе	46 013	144 351	223 755	227 602	231 449	Стамбул (ил)
31	Тарсус	187 508	216 382	229 921	228 471	227 021	Мерсин (ил)
32	Трабзон	161 886	214 949	230 693	220 860	211 027	Трабзон (ил)
33	Чорум	116 810	161 321	202 322	206 572	210 822	Чорум (ил)
34	Чорлу	74 681	141 525	190 792	200 577	210 362	Текирдағ (ил)
35	Каяпынар	10 958	68 150	166 905	185 626	204 347	Диярбакыр (ил)
36	Османие	122 307	173 977	180 477	189 112	197 747	Османие (ил)
37	Адыяман	100 045	178 538	191 627	193 250	194 873	Адыяман (ил)
38	Күтахия	130 944	166 665	212 934	202 118	191 302	Күтахия (ил)
39	Кырыккале	185 431	205 078	193 526	192 341	191 156	Кырыккале (ил)
40	Антакия	123 871	144 910	186 243	188 310	190 377	Хатай
41	Бейликдүзү	15 202	97 985	186 789	185 633	184 477	Стамбул (ил)
42	Бүйүкчекмедже	54 475	97 615	144 666	163 140	181 614	Стамбул (ил)
43	Искендерун	154 807	159 149	177 294	176 374	175 454	Хатай
44	Айдын	107 011	143 267	168 216	171 242	174 268	Айдын (ил)
45	Ушак	105 270	137 001	172 709	173 053	173 397	Ушак (ил)
46	Арнавуткөй	42 749	98 930	141 143	156 333	171 523	Стамбул (ил)
47	Аксарай	90 698	129 949	153 570	161 323	169 076	Аксарай (ил)
48	Ыспарта	112 117	148 496	184 735	175 815	166 895	Ыспарта (ил)
49	Афионкарахисар	95 643	128 516	159 967	163 207	166 447	Афьонкарахисар (ил)
50	Инегөл	73 258	119 710	154 698	158 575	162 452	Бурса (ил)

Саясаты

Режеп Тайып Ердоған Президент

1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. Президенттік жүйе 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке атқарушы билікке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.

Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға судьялар мен прокурорларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.

Анкарадағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі

Екі жыныстың да жалпыға бірдей сайлау құқығы бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот антисекулярлық немесе сепаратистік деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.

Ататүрік реформаларының жақтаушылары исламшылдардан ерекшеленетін кемалистер деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы конституциясы және батыстық мәдениеті бар демократия нысанын қолдайды. 1923 жылы республика ретінде құрылғаннан бері Түркия зайырлылықтың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын авторитарлы ел ретінде сипатталады.

Заң

Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.

Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.^[5]

Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.^[6]

Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.^[6]

Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы Түркия президентінің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.^[7]

AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.^[8]^[9]^[10]^[11] Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында "сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады" делінген.^[8]

Шетелдік қатынастар

1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы Еуропалық Одақпен толық мүшелік келіссөздерін бастады.

Түркия Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945), ЭЫДҰ (1961), ИӘҰ (1969), ЕҚЫҰ (1973), ЭКО (1985), ҚТЭЫҰ (1992), D-8 (1997) және Үлкен жиырмалықтың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия ШЫҰ-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы АЫД мүшесі болды.

Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., Батыс Еуропалық Одақтың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда Солтүстік Кипрды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.

Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы Трумэн доктринасы Американың қырғи қабақ соғысы кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша Маршалл жоспарына және ЕЭЫДҰ-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы Таяу Шығысқа, Кавказға және Балқан түбегіне жақын болуға бағытталды.

Түрік қарулы күштері жалпы алғанда NATO-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.^[12]

1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының түркі мемлекеттерінің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын Орталық Азияға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл Әзірбайжандағы Бакуден Түркиядағы Джейхан портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, Армениямен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.

AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда "стратегиялық тереңдік" доктринасына негізделген (Ахмет Давутоғлу Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), неоосманизм деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы Араб көктемінен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, Сирияда азаматтық соғыс басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент Мұхаммед Мурси биліктен тайдырылғаннан кейінгі Египет.

2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, ЭЫДҰ-ның құрылтайшысы (1961) және G20 (1999).

2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.^[13] 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін Израильмен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.^[14] Бұл саяси алауыздықтар жақында бай табиғи газ кен орындары табылған Шығыс Жерорта теңізінде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;^[15]^[16] бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»^[17]^[18] сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.^[19] 2015 жылы Түркия, Сауд Арабиясы мен Катар Сирия президенті Башар әл-Асадқа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.^[20] Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.^[21]^[22]^[23] 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,^[24] Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.^[25]^[26] 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.^[27] Түркияның Грекиямен және Кипрмен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.^[28]^[29] Түркия Ливиядағы Триполиде орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.

Қарулы күштері

Толық мақаласы: Түрік қарулы күштері

Тағы қараңыз: Түркияның қорғаныс өнеркәсібі

TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.

Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.^[30] Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.

TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL әуе кемесі) Ыстанбұлдағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.^[31]^[32]

Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.

Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — Бельгия, Германия, Италия және Нидерландпен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, Инджирлик әуе базасында 90 B61 ядролық бомба бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.

Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде Сомали, Югославия мен Африка Мүйізіндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия Бірінші Парсы шығанағы соғысында коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия Ирактың солтүстігіндегі Пешмерга күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. Албания, Ирак, Катар және Сомалиде түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.^[33]

Экономикасы

Толық мақаласы: Түркия экономикасы

Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы — Ыстанбұлдың Еуропалық жағындағы Бешикташ ауданының Левент кварталындағы зәулім ғимараттар.

Түркия — номиналды ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы және АҚТ бойынша он бірінші орында тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар жаңа индустриялы ел. Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша АҚТ бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы ЕО–Түркия Кеден одағы тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.

Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі ең ірі 14-ші өндіруші болып табылады. Түрік верфьтері 10000 двт-қа дейінгі химиялық және мұнай танкерлерін шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. Beko және Vestel сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен тұрмыстық техниканың ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.

TEMSA, Otokar және BMC сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.

Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — банк, құрылыс, тұрмыстық техника, электроника, тоқыма, мұнай өңдеу, мұнай-химия өнімдері, тамақ, тау-кен, темір және болат, машина жасау. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.

Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы Еуропа қайта құру және даму банкі көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.

Туризм

Түрік Ривьерасындағы Мармарис

ХХІ ғасырда Түркиядағы туризм жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша әлемде алтыншы орынды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы және 51 Әлемдік мұра ескерткіші бар.

Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар:

Ыстанбұл — (түр. Istanbul) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
Каппадокия — (түр. Kappadokya) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
Эгей теңізі — (түр. Ege denizi) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
Жерорта теңізі — (түр. Ak deniz) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы.

және т.б

Демография

Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.

Түркия Конституциясының 66-бабы "түрік" сөзін "түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам" деп анықтайды; сондықтан "түрік" терминін Түркия азаматы ретінде заңды қолдану этникалық анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.

Күрдтер - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. Ағры, Батман, Бингөл, Битлис, Диярбакыр, Елазығ, Хаккяри, Ығдыр, Мардин, Муш, Сиирт, Шырнак, Тунджели және Ван провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; Шанлыурфа провинциясындағы көпшілік (47%); және Карс провинциясындағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.

Лозанна келісімінде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары армяндар, гректер және еврейлер болды. Басқа этникалық топтарға албандар, арабтар, ассириялықтар, босниялықтар, черкестер, грузиндер, лаздар, помактар және сығандар жатады. Сондай-ақ, Түркия меглино-румындардан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.

2011 жылы Сирияда азаматтық соғыс басталғанға дейін Түркиядағы арабтардың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық түрікмендер және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі Сирия ұлттық армиясына қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.

Қызықты мәліметтер

Түркияның бастамасымен ЮНЕСКО Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.^[34]
Ыстанбұл — бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.