Сығандар

Сығандар (өз атауы - рома) — әлемнің көптеген елдерінде тұратын этникалық топ. Олардың саны, әртүрлі бағалаулар бойынша, 12-18 миллионға дейін. Оның 7–8 миллионы Орталық, Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Еуропада тұрады. Румынияда 619 мың – 2,5 млн адам, Мажарстанда 309–700 мың адам, Испанияда – 500 мың адамға дейін, Францияда – 400 мың адамға дейін, Болгарияда 325,3–800 мың адам, Ұлыбританияда – 250 мың адамға дейін, Ресейде 205 мың адам, Словакияда 105,7–400 мың адам, Италияда – 170 мың адамға дейін, Украинада – 100 мыңға дейін адам тұрады.

Сығандар
рома, Rom
Бүкіл халықтың саны
12-18 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Румыния	619 мың – 2,5 млн.
Мажарстан	309 000 – 700 000
Испания	500 000
Франция	400 000
Болгария	325 000 –800 000
Ұлыбритания	250 000
Ресей	205 000
Словакия	105 000 – 400 000
Италия	170 000
Украина	100 000
Тілдері
сыған тілі, домари тілі, ломаврен тілі
Діні
христиандық, ислам

Тілі

Тілі санскритке де, бірқатар жаңа үнді тілдеріне де жақындығын сақтаған. Әр түрлі халықтар сығандарды түрліше атайды. Жалпы саны шамамен 7 млн-дай адам (2005). Сыған тілі көптеген диалектілерге бөлінеді. Сыған тілі шет тілдік ортада қолданылып және дами отырып, онымен байланыста болатын тілдер өз ықпалын тигізетініне қарамастан, үндіарийлік сөздік қорын және байырғы белгілерін сақтап қалды.

Діні

Сығандар өздері тұрып жатқан мемлекеттің дінін қабылдай салады, қоныс аударғанда қажет болса дінін де жиі өзгертіп отырады.

Ресейдегі діни сығандар негізінен православие, Балқан елдерінде сүнниттер , ал Еуропа елдерінде католиктер. Дәстүрлі нанымдар да кең тараған.

Тарихы

Тарихы мен шығу тегі аса күрделі. Ғалымдардың көпшілігі сығандардың арғы тегі Үндістаннан шыққан, олар 1-мыңжылдықта қалыптаса бастаған деп есептейді.

Алғашқыда олар Иран мен Мысырда, кейіннен Византияның шығысында ұзақ уақыт тұрақтап тұрған. 2-мыңжылдықтың бас кезінде Балкан түбегі мен Солт. Африкаға жылжып, 13 — 15 ғ-ларда Орт. және Шығыс Еуропаға, кейіннен Солт. және Оңт. Америка мен Австралияға (19 ғ.) жеткен.

Бастапқыда Еуропа елдері сығандарды жақсы қабылдағанымен, біраз уақыттардан кейін оларды қаңғыбас, қайыр-садақа сұраушы ретінде қудалай бастады. 18 ғ-дың соңына қарай Еуропаның бірқатар елдері оларды шеттетуді біршама тоқтатты. Осы кездері халықтың көшпелі, отырықшы және жартылай көшпелі болып бөлінуі жүріп жатты. Дегенмен, бүкіл әлем, сығандарды көшпелі халық ретінде біледі.

Кәсібі

Сыған ұстасы

Сығандардың көбісі музыка, би, түрлі қолөнер, киім-кешек, тамақ, гүл сатудан ақша табады. Көпшілігі білім алмаған, әрі кеткенде білім деңгейі орташа деңгеймен шектеледі. Көптеген сығандар балаларын мектепке жіберуге қорқып, тіпті басқа балалармен байланысын шектеді. Бұл сығандар арасындағы жалпы сауатсыздықтың басты себебі болды. Кей топтары әлі күнге дейін алыпсатарлықпен, әйелдер бал ашумен, қайыр-садақа сұраумен айналысады.

Сығандардың әртүрлі топтарында әртүрлі қолөнер басым болды: ұсталық, қазандық жасау және қалайылау, ағаш ою, зергерлік бұйымдар жасау. Бұрын сығандардың барлық топтарында еркектерде жылқы саудасы және әйелдерде бал ашу жиі кездесетін. Бүкіл әлемдегі сығандар керемет музыканттар, бишілер, әншілер ретінде танымал болды.

Тұрмыс салты

Түрік сығандары

Көшпелі сығандардың XIX — XX ғасырдың басында қарапайым (кіші) отбасы болды, әдетте көп балалы, бірақ күрделі (үлкен) отбасы да сақталды. Отбасының құрылымы патриархалды болды.

Олар белгілі бір аумақта көшіп жүреді, қандас туыстардан не болмаса басқа ру өкілдерінен құралған таборға бірігеді, оны вайда (немесе сагибо-скиро) басқарады. Вайда көшіп жүрген мемлекеттегі сығандардың ресми өкілі, ол сонымен қатар ішкі қақтығыс, дау-дамайларды реттеп отырады. Онымен бірге табордағы бәйбіше әйелдің де ықпалы күшті. Табордың вайда билігімен жұмсалатын қоғамдық кассасы болады. Сыған әйелдерінің бас билігі жоқ. Ол әкесіне, кейін күйеуіне сөзсіз бағынуға міндетті, отбасын асырау да соның мойнында.

Сыған отбасылары экономикалық ынтымақтастықпен, бәсекелестіктің жоқтығымен, бір ұрпақ өкілдерінің теңдігімен және аға буынның иерархиялық басымдылығымен сипатталады. Өзара көмек көрсету, қонақжайлылық салттары берік сақталған.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Сыған шатыры: Заравшан 1880

Көшпелі сығандардың негізгі баспанасы – шатыр. Мұндай тұрғын үйдің құрылымы күшті желдерге төтеп беруге арналған. Тірек ретінде 8 таяныш қолданылады. Үстіне қалың мата шүберек керілген. Молдова сығандары аласа шатырлар құрады. Жатын орын тұрғылықты жеріне байланысты салынды. Жылы аймақтарда олар төсеніштерде ұйықтайды.

Сығандар әрқашан өзендер мен көлдердің жанында тоқтауға тырысты. Желден қорғану үшін орманға жақын жерді таңдады. Классикалық сыған шатырында перде болып табылатын «есік» бар. Мұндай шатырларды катундар деп атайды.
Отырықшы өмір салтына бет бұрған сығандар кірпіштен үй тұрғызды. Мұндай ғимараттар кірпіш үйлер деп аталды, кірпішті бекіту үшін сазбалшық пайдаланылды. Нағыз отырықшы сығандар жеркепеде тұруды жөн көрді. Қан сорғыш жәндіктерден қорғану үшін төсек-орынның айналасына масахана ілді.
Кавказ сығандары шатырларын жерге жақын болатындай етіп орналастырды. Дегенмен, сығандардың өздері шатырдың биік болуы керек деп санайды. Оның шыңы неғұрлым жоғары болса, тұрғын үй соғұрлым әдемі болып саналады.

Отырықшы сығандар жеркепелерден басқа үңгірлерді де пайдаланады (мысалы, Сакраментода). Балқан сығандары күрке салад, ал Румыния ауылының тұрғындары кірпіштен үй салады.

Дәстүрлі киімдері

Костюмнің негізі - желбіршектері бар кең белдемше, дәстүр бойынша сыған әйелдеріне аяқтарын ашуға қатаң тыйым салатындықтан, олар қосымша мата бөліктерін тіккен.

Ұлттық киімдегі Румын сығандары

Тұрмысқа шыққан әйелдер белдемше үстіне алжапқыш киюі керек. Алжапқыштың астында ұсақ тұрмыстық заттарды сақтауға арналған үлкен қалтасы болған. Кәзекей мен жемпірлер бос және жағасыз болды, жеңдер қолдың кем дегенде төрттен бірін жабуы керек. Тұрмысқа шыққаннан кейін әйелдің басы жалаңаш көрінуге құқығы болмағандықтан, өмір бойы басына орамал таққан.
Зергерлік бұйымдарды молынан пайдаланады, ол жөнінде өзіндік түсіндірмесі бар. Көшпелі сығандар жинаған ақшасын банкке қалдыра алмайды, тапқан табысына тұрмыстық заттар мен қымбат киім-кешек сатып ала алмайды, себебі – табордың қашан жаңа жерге көшетіні белгісіз. Сондықтан олар «менде бар нәрсені өзіммен бірге алып жүремін» деген қағидамен әрекет етіп, зергерлік бұйымдарға ақша салды.

Ерлер костюмі дәстүрлі венгр киімдерінің әсерінен қалыптасты. Кең көйлектер, күміс түймелері бар күртешелер, кестеленген жилеттер, былғары белдіктер мен бас киімдер. Етік ер адамдар киімінің маңызды элементі болды.
Сығандар суық ауа райына дейін жалаң аяқ биледі. Сәнқой ер адамдар күртелеріне жібек орамал тағып жүрді, ал қымбат аксессуар темекі шегетін түтіктер болды. Белдіктер де өрнектеліп, тастармен безендіріліп және оларға көптеген пайдалы заттар ілінген: қамшы, пышақ, темекі салынған сөмкелер т.б. Ер адамның сол құлағына сырға тағылды. Сығандар киімінің әрбір детальдары бостандық рухын, халықтың табиғатын және көшпелі тұрмысын білдіреді.

Дәстүрлі тағамдары

Сыған рагуы - (көкөніс қосып, ет не балықтан жапырақтап турап пісірген тағам)

Батыс еуропалық сыған топтарының тамақтану әдеттері олардың көшпелі өмір салтының әсерін көрсетеді. Олардың тағамдарында бір қазанда пісіруге болатын сорпалар мен бұқтырылған тағамдар, сондай-ақ балық пен жабайы аң еті басым. Отырықшы шығыс еуропалық сығандардың диетасы дәмдеуіштерді, әсіресе ащы бұрыштарды көп мөлшерде қолданумен сипатталады. Сығандардың барлық топтары арасында тағамды дайындау салыстырмалы тазалықтың әртүрлі тыйымдарын сақтаумен қатаң түрде шартталған.

Қозы еті негізінен мерекелік ет түрі болып саналады. Кейде кірпі тамақ ретінде пайдаланылды. Етті қара болғанша қуыру әдеті болған. Отырықшы сығандар оны пеште қуыра алатын. Ежелгі заманнан бері сығандар шұжық жасауды үйренді - бұл үшін олар туралған етті сиырдың ішегіне орады.
Тағы бір танымал ет тағамы - харба. Бұл бауыр мен шошқа майының қоспасы болып табылатын майлы өнім. Харба жануардың қаны арқылы дайындалады, содан кейін сұйықтық ағызылады және етке пияз, сарымсақ және дәмдеуіштер қосылады. Көкөністер сорпалар жасау үшін пайдаланылады, содан кейін шошқа майымен толтырылады.

Отырықшы сығандар ұн өнімдерін тұтынады. Сығандар асханасында қуырылған жұмыртқалар ерекше орын алады. Оған көкөністер, сарымсақ, шошқа майы қосылады. Ең танымал сусын сүт болып саналады.

Фольклоры

Сыған отбасы 1884

Сығандардың фольклоры, айналасындағы халықтардың кейбіреулерінен алынғанына қарамастан, өзіндік ерекшелігін сақтайды. Халық ауыз әдебиетінің негізін музыка мен ән құрайды. Сондай-ақ белгілі ертегілер, мифтер, отбасылық аңыздар, мақал-мәтелдер мен ертегілер бар. Әннің таңғаларлық жағымды түрі – романс болды. Сығандардың қайталанбас өзіндік әдебі – иығын сермеу. Әйгілі сығандар биінің шығу тегі Түркия мен Солтүстік Африкадан шыққанымен, орындау тәсілі бойынша ерекшеленеді. Ресейде сығандар «Цыганочка» биінің арқасында танымал болды. «Сыған биіне» тән ерекшелік – иықтың дірілдеп, кеуденің толқын тәрізді қимылдары.

Музыка Италияда, Испанияда және Португалияда кеңінен таралған. Көптеген еуропалық сығандар Еуропа елдерінде ғана емес, бүкіл әлемде өнер көрсететін әйгілі виртуоздарға айналды. Сығандардың ең танымал аспабы - скрипка.

Сығандардың фольклоры әлемдегі ең бай шығармалардың бірі. Сығандар қасқырлар, өлі адамдар, аруақтар, вампирлер және үй рухтары туралы әңгімелейтін көптеген қорқынышты оқиғалардың авторлары. Әндер мен әдеби шығармалардың көпшілігі махаббатқа, өмірлік жағдайларға, ертегілер мен анекдоттық оқиғаларға арналған.

Қазіргі әлемдегі сығандар өмірі

Ресей сығандары

Сығандар туралы көптеген жағымсыз әсерлер бар: олар қылмысқа араласады, қайыр сұрайды, сәуегейлік айтады. Дегенмен, қазіргі сығандар бұл кескінге сәйкес келуді әлдеқашан тоқтатты. Бұл адамдардың көпшілігі кең ауқымды қызметпен айналысады. Олардың көпшілігі дәрігерлер, жұмысшылар, өнер адамдары, мұғалімдер, заңгерлер. Ал олардың балалары көптен бері мектепке барып, жоғары оқу орындарына түсіп жатыр.

Қазіргі әлемде сығандарды басқа ұлттардан ажырату қиын болуы мүмкін. Өздері орналасқан аймақ тілдерінде сөйлейді және көбінесе заманауи сән үрдістеріне сәйкес киінеді. Дегенмен, сығандар әлі күнге дейін өз дәстүрлерін құрметтейді және оларды ұстанады.
Біз көбінесе сығандарды жалғыз халық ретінде қабылдаймыз. Дегенмен, оның құрамында көптеген этностар бар. Бұл орыс сығандары, украиндық сервтер, венгр ловары, румындық кэлдэрари, балтық лотвалары. Сығандардың әртүрлі түрлері бар. Кейбір адамдар табор дәстүрінің заңдылықтарын көбірек, кейбіреулері аз сақтайды.

Қазақстандағы сығандар

Қазақстанға сығандвардың келуі кеңес дәуірінен басталып, бұл үрдіс әлі күнге жалғасып келеді. Қазақстанның сыған диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 7 775 (1970 ж.),
• 8 626 (1979 ж.),
• 7 061 (1989 ж.),
• 5 130 (1999 ж.),
• 4 165 (2013 ж.) адам.