Аргентина
Аргентина (ис. Argentina), толық атауы Аргентина Республикасы (ис. República Argentina [reˈpuβlika aɾxenˈtina]) — Оңтүстік Америкада орналасқан мемлекет.
ГеографиясыӨңдеу
Аргентина — Оңтүстік Американың (Латын Америкасының) оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан мемлекет, федеративтік республика. Аумағы 2,77 млн. км². Халқы – 45 494 502 млн. адам, мемлекеттік тілі – испан тілі. Астанасы – Буэнос-Айрес. Аргентина 22 провинция, 1 ұлттық аумақ және 1 федералды астаналық округке бөлінеді.
Аргентинаның солтүстік-шығысында Гран-Чако, Ла-Плата жазықтары, батысында Анд тауы (ең биік тұсы Аконкагуа шыңы, 6960 м) жалғасып жатқан Атакама шөлі бар. Оңтүстік-батысын Патагония үстірті (2000 м) алып жатыр. Кен байлықтарынан мұнай және табиғи газ, тас көмір, қорғасын, мыс, темір, вольфрам, уран кентастары өндіріледі. Аргентина тропиктік, субтропиктік және шөлейтті климаттық белдеуде орналасқан. Қаңтардың орташа температурасы 9 – 20 С, шілдеде 23 – 30 С, жылдық жауын-шашын мөлшері 250 – 900 мм. Суы мол Парана, Парагвай, Уругвай өзендерінде кеме жүзеді. Көлдердің көбі осы өзендердің алабында және Патагонияда орналасқан. Жерінің бестен бірі тропиктік орман.
Ерте заманда Аргентина жерінде үндіс тайпалары қоныстанған. Солтүстік-шығыс пен орталықта гуарани, тапес, чарруа, керанда, солтүстік-батыста диагиттер, оңтүстікте араукандар, патагондар тұрған. Диагит тайпалары отырықшы тұрмыс құрып, егіншілікпен шұғылданды, мата тоқуды, түсті металл қорытуды кәсіп етті. Бұлардан басқалары негізінен көшпелі үндістер болды. 1516 ж. испан теңізшісі Хуан Диас де Солис Рио-дела-Плата өзені сағасының төңірегін Испания жері деп жариялады. Осы күнгі Аргентина жерін отарлау 15 ғасырдың 30-жылдарынан кейін күшейе түсті. Отаршылдар үндістерді қырып-жойып, көпшілігін құлға айналдырды. Испандар бағындыра алмаған тайпалар құнарлы жерлерінен тықсырылып, оңтүстіктегі суық өңірлерге қарай ығысты. 1620 ж. жаулап алынып, Ла-Плата деген ат қойылған аймақ Перу вице-корольдігіне қосылды. Отарлаушылар ірі жер иеліктерін құрып, жұмыс қолы жетіспеген соң Африкадан зәңгі-құлдар әкеле бастады. Осы күнгі Аргентина, Боливия, Парагвай мен Уругвай кіретін аймақ 1766 ж. Ла-Плата вице-корольдігі болып бөлінді. 19 ғасырдың басында Испанияның отарлық үстемдігі әлсіреп, енді бұл өңірге ағылшындар көз тіге бастады. Алайда жергілікті халық жасақтары 1806 – 07 ж. ағылшындардың екі дүркін шабуылын тойтарып, 1810 ж. Ла-Платаның уақытша үкіметін құрды. Үкімет тәуелсіздік жолындағы күресті күшейтті. 1816 ж. 9 шілдеде Оңтүстік Американың біріккен провинциялары (осы күнгі Аргентина) өз тәуелсіздігін жариялады. 1826 ж. Аргентина Федеративтік Республикасы болып қайта құрылды.
19 ғасырдың 2-жартысында Еуропадан қоныс аударушылар лек-легімен ағылып, елдің халқы тез көбейді, экономика жедел өркендеді. 20 ғасырдың басында еуропалықтардан құралған аргентина ұлтының қалыптасу процесі аяқталды. Отаршылдар қырғынынан аман қалған аз ғана үндістер елдің қиыр оңтүстігі мен солтүстігін мекендеуге мәжбүр болды.
20 ғасырдың 30-жылдарынан басталған әскери төңкерістер 1983 жылға дейін толастамай, Аргентина жарты ғасырдан астам уақыт әскери адамдардың билігінде болды (1955 – 58); 1966 – 73; 1976 – 83). Соңғы әскери режим билігі кезіндегі елдегі жағдай әсіресе 1982 ж. сәуір – маусым айларында Англия мен Аргентина арасындағы әскери жанжал кезінде шиеленісе түсті. Бұл соғыста Аргентина жеңіліс тауып, Фолкленд (Мальвин) аралдарында (Оңтүстік Атлантика) Ұлыбританияның үстемдігі орнады. 1983 ж. елде демократиялық өкімет қайта орнап, құқық билігі үстемдік алды. Аргентина Біріккен Ұлттар Ұйымына, Халықаралық валюта қорына, Америка мемлекеттері ұйымына және басқа да халықаралық ұйымдарға мүше. 1993 ж. 25 маусымда Қазақстан Республикасымен дипломатиялық қатынастар орнатты.
Аргентина – аграрлы-индустриялы ел. Негізгі пайда экспортқа шығаратын өнімдерінен түседі. Экономикасының дамыған саласы – ауыл шаруашылығы. Басты бағыты – астық және мақта егу, етті мал өсіру. Сонымен қатар темекі, жеміс және цитрус плантациялары бар. Жері орманды, ағаш қоры жөнінен Латын Америкасында 3-орын алады. Теңіз жағалаулары мен өзендерден балық ауланады. Пайдалы қазбаларға бай. Мұнай, газ, тас көмір, темір, қорғасын, мырыш, уран кендері өндіріледі. Өнеркәсібінің басты салалары – ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін тамақ және жеңіл өнеркәсіп, кен өндірісі. Бидай ұны, қант, күнбағыс майы, мақта жібі, жасанды талшық өндіріледі. Металлургия өнеркәсібін дамытуда едәуір табысқа жеткен. Машина жасау өнеркәсібі автомашиналар мен тракторлар, станоктар мен кіржуғыш машиналар шығарады. Басты өнеркәсіп орталығы – Буэнос-Айрес қаласы. Барлық жүк айналымының 37,2%-ы су жолымен (басты порттары – Буэнос-Айрес, Госарино), 29,5%-ы автомобильмен, 20,6%-ы темір жолмен, 12,7%-ы құбыр арқылы тасылады. Сыртқы саудадағы негізгі серіктестері – АҚШ, Бразилия, Германия.
ТарихыӨңдеу
16 ғасырда испандықтар Онтүстік Американы жаулап ала бастады. Бұларды жат жерден алтын мен күміс табыла ма деген үміт қызықтырған еді. Сондықтан олар құрлықтың оңтүстігіндегі елді – Аргентина – ‘күмісті’ деп атады.
Бірақ Аргентинада алтын да, күміс те жоқ болып шықты. Бірнеше ғасыр бойы ол Испанияның Америкадағы иесіз қалған отарларының шет аймағы күйінде қала берді.
Осыдан бір ғасырдан аз-ақ бұрын бұл өңір өзгеріп сала берді. Бұл кезде теңіз жолдары құрлықтарды бір-бірімен жалғастырып жібірген еді. Еуропада өнеркәсіп қауырт дамып, қалалар тез өсті. Осыған байланысты Аргентинада ауыл шаруашылығы, әсіресе мал шаруашылығы шұғыл дами бастады. Аргентина еті Еуропаға жөнелтіліп жатты.
1814-1817 генерал Жозе Сан Мартин, Испаниямен тәуелсіздік үшін соғыс бастады. Оның арқасында Аргентина, Чили және Перу өздерінің тәуелсіздігін жариялады.
СаясатӨңдеу
ФлораӨңдеу
.jpg)
Аргентинада өсімдік жамылғысы өте алуан түрлі: тропикалық ормандардан Патагония мен Пунедегі жартылай шөлге дейін. Солтүстік Месопотамияда субтропикалық ормандар түрлік құрамымен өседі. Мұнда құнды ағаштары бар араукария, цедро және лапачо кездеседі. Оңтүстікте бұталы өсімдіктер басым; сулы-батпақты жерлер қамыспен, қамыспен, су лалагүлімен, ал биік және құрғақ жерлер шөп жамылғысы мол шалғындармен жабылған. Акация, мимозалар, түйеқұс ағаштарының сирек ормандары, өзен жағалаулары - алақан тоғандары бар.
Оңтүстікке қарай ашық шөпті аймақтар бар, Энтре-Риос провинциясының оңтүстік бөлігі шөпті прерия болып табылады және қазірдің өзінде Пампаға өтпелі аймақ болып табылады. Пампа [[Кечуа тілі |кечуа]] үндістерінің тілінен аударғанда «ағаш өсімдіктерінен айрылған» дегенді білдіреді. Ылғал Пампаның шексіз дала кеңістігі бір кездері көпжылдық шөптермен - қауырсын шөптермен, меруерт арпамен, жабайы тары мен түрлі-түсті алқаптармен жабылған. Алайда, мұнда табиғи өсімдіктер аз қалды, территорияның едәуір бөлігі жыртылды, оны ұзақ уақыт жаюдың нәтижесінде мал өсірудің табиғи жемшөп базасы қызметін атқарған оны жауып тұрған шөпті жамылғы арамшөптермен көмкеріліп, өзінің бастапқы көрінісін жоғалтты.
Құрғақ Пампаға ксерофильді өсімдік жамылғысы - кіші өлшемді ағаштар, тікенді бұталар және қатты шөптер тән. Осындай өсімдіктер құрғақ батыста, қатты шөптер мен ксерофильді бұталар шоғыры кактустармен алмасып тұратын тауаралық бассейндерде де көп кездеседі.
Аргентинадағы ормандар жер қорының 12% алады. Ең бағалысы - Месопотамия мен ылғалды Анд қылқан жапырақты ормандары, сондай-ақ Чакодағы кебрахо ормандары. Олардың жұмысы шалғай аудандарда орналасқандығымен күрделене түседі, сондықтан ең көп қоныстанған аймақ - Пампаға ормандарды жасанды отырғызуға тырысулар жасалуда.
Чаконың орман қоры неғұрлым дамыған, бірақ мұнда ұзақ мерзімді пайдалану нәтижесінде оларды байыпты қорғау және қалпына келтіру мәселесі өткір болып отыр.
Аргентинаның ұлттық гүлі - Эритрина коксасы.
ФаунаӨңдеу
Аргентина фаунасы Латын Америкасындағы басқа елдердегідей бай және алуан түрлі болмаса да, көптеген эндемикалық түрлерге ие. Бұл жануарлардың барлығы дерлік Анд тауларында және олардың тау бөктерінде, сондай-ақ Патагонияның сирек қоныстанған аймағында тұрады. Руникті [[Көзілдірікті аю |көзілдірік аю]] Пунеден табылған.
Патагонияның ашық шөлейт аймақтарында және Чаконың саванналарында пума жиі кездеседі. Анд тауларында жұмсақ жүні бар викуналар және күміс терісі нәзік шиншилла (шиншилла) кездеседі. Алайда, олар да, басқалары да толығымен жойылды. Көптеген кеміргіштер, армадилло бар. Чакода, Месопотамияда, Патагонияда, нутрия мен суқұйрық кең таралған.
Батпақтар мен көлдерде су құстары барлық жерде өмір сүреді, олардың көпшілігі жарқын түстерімен ерекшеленеді. Су қоймаларының жағасында қоқиқаздарды, бүркіттерді көруге болады. Ормандарда колибри құстары бар, олардың арасында эндемикалық түрлері бар, мысалы, Патагония Андысында қалықтаған изумруд деп аталады. Аргентинада тұратын пеш шығарушы 1928 жылы елдің ұлттық рәміздерінің біріне айналды.
Вальдес түбегі - жануарлардың маусымдық қоныс аудару орталықтарының бірі. Оңтүстік оң киттер мұнда маусымнан желтоқсанға дейін, магелландық пингвиндер мен өлтіретін киттер қыркүйектен наурыз-сәуірге дейін, ал сұр дельфиндер желтоқсаннан наурызға дейін келеді. Жыл бойында дельфиндер, пілдердің итбалықтары, теңіз арыстандары, гуанакос, Патагония теңіз жаяу әскерлері, реа түйеқұстары, сұр түлкілер мен Сауытты аң кездеседі.
ДініӨңдеу
Әкімшілік құрылысыӨңдеу
Аргентина елордасы Буэнос-Айрес – қазір дүние жүзіндегі аса ірі қалалар мен порттардың бірі.
Аргентинада 24 провинция бар, олар:
- Буэнос Айрес Қаласы
- Буэнос Айрес Провинциясы
- Катамарка Провинциясы
- Чако Провинциясы
- Чубут Провинциясы
- Кордоба Провинциясы
- Корринтес Провинциясы
- Энтре Риос Провинциясы
- Формоса
- Джучу Провинциясы
- Ла Пампа Провинциясы
- Ла Риола Провинциясы
- Мендоза Провинциясы
- Мисионес Провинциясы
- Неукуен Провинциясы
- Рио Негро Провинциясы
- Салта Провинциясы
- Сан Жуан Провинциясы
- Сан Луис Провинциясы
- Санта Крус Провинциясы
- Санта Фе Провинциясы
- Сантиаго де Эстеро Провинциясы
- Тьерра де Фуего Провинциясы
- Тукуман Провинциясы
Аргентинаның ең үлкен қалалары:
| Қаласы | Провинциясы | Жұрты | Аймақ | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Буэнос-Айрес | Қаласы + 24 partidos Буэнос-Айрес Провинциясыда | 12,789,000 | Pampas |
| 2 | Кордоба | Кордоба Провинциясы | 1,372,000 | Pampas |
| 3 | Розарио | Санта Фе Провинциясы | 1,242,000 | Pampas |
| 4 | Мендоза | Мендоза Провинциясы | 885,000 | Cuyo |
| 5 | Тукуман | Тукуман Провинциясы | 789,000 | NOA (northwest) |
| 6 | Ла Плата | Буэнос Айрес Провинциясы | 732,000 | Pampas |
| 7 | Мар дел Плата | Буэнос Айрес Провинциясы | 604,000 | Pampas |
| 8 | Салта | Салта Провинциясы | 516,000 | NOA (northwest) |
| 9 | Санта Фе | Санта Фе Провинциясы | 493,000 | Pampas |
| 10 | Сан Жуан | Сан Жуан Провинциясы | 453,000 | Cuyo |
| 11 | Резистенсия | Чако Провинциясы | 377,000 | Gran Chaco |
| 12 | Сантиаго де Эстеро | Сантиаго де Эстеро Провинциясы | 357,000 | Gran Chaco |
| 13 | Корринтес | Корринтес Провинциясы | 345,000 | Mesopotamia |
| 14 | Бахла Бланка | Буэнос Айрес Провинциясы | 304,000 | Pampas |
| 15 | Сан Салвадор де Джучу | Джучу Провинциясы | 298,000 | NOA (northwest) |
| 16 | Посадас | Мисионес Провинциясы | 287,000 | Mesopotamia |
| 17 | Парана | Энтре Риос Провинциясы | 268,000 | Mesopotamia |
| 18 | Неукуен | Неукуен Провинциясы | 255,000 | Patagonia |
| 19 | Формоса | Формоса | 229,000 | Gran Chaco |
| 20 | Сан Фернандо дел Валле Катамарка | Катамарка Провинциясы | 196,000 | NOA (northwest) |
| 21 | Сан Луис | Сан Луис Провинциясы | 192,000 | Cuyo |
| 22 | Ла Риола | Ла Риола Провинциясы | 172,000 | NOA (northwest) |
| 23 | Рио Куарто | Кордоба Провинциясы | 161,000 | Pampas |
ЭкономикаӨңдеу
Аргентина - қарқынды дамып келе жатқан агроөнеркәсіптік мемлекет.[6] 90-шы жылдардың басынан бастап ел жекешелендіру саясатын белсенді жүргізіп келеді және шетелдік капиталды кеңінен тартып келеді. Меркосурға (Оңтүстік Американың жалпы нарығы) қосылу Аргентинаның ішкі нарығын айтарлықтай кеңейтті. Аргентина өңдеуші өнеркәсіптің басым болуымен сипатталады, ал ауыр өнеркәсіп басым болады; дегенмен дәстүрлі жеңіл өнеркәсіптер, әсіресе тамақ өнеркәсібі маңызды және экспортқа бағытталған болып қала береді.
Соған қарамастан, ойластырылмаған реформаларды жүзеге асырудың арқасында 2001 жылғы экономикалық дағдарыс әлеуметтік шиеленістің және дефолттың айтарлықтай өсуіне әкелді (сол кездегі мемлекеттік қарыздың мөлшері 132 миллиард долларды құрады, бұл дефолт тарихтағы ең үлкен болды)[7].
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
ДереккөздерӨңдеу
- ↑ Constitución Nacional de la República Argentina (исп.). Тексерілді, 13 наурыз 2015.
- ↑ Халық саны 2020
- ↑ a b c d Argentina. World Economic Outlook Database. International Monetary Fund. Тексерілді, 1 қаңтар 2019.
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ INDEC
- ↑ {{{тақырыбы}}}. — ISBN 978-5-386-03063-6.
- ↑ Аргентинский дефолт: последствия
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Argentina |