Мұстафа Кемал Ататүрік
Мұстафа Кемал Ататүрік (түр. Mustafa Kemal Atatürk), 1921 жылға дейін Мұстафа Кемал-паша, 1921–1934 жылдары Ғази Мұстафа Кемал (1881, Салоники – 10 қараша 1938, Ыстанбұл) — османдық және түрік мемлекеттік, саяси қайраткер және әскери қолбасшы, Түркия негізін қалаушысы және реформаторы, оның тұңғыш президенті. Ол Түркияны зайырлы, индустриялды ел етіп өзгерткен тұлғалардың бірі болды. Оның идеологиясы зайырлылық, ұлтшылдық болып, Кемализм деп аталды.
| Мұстафа Кемал Ататүрік түр. Mustafa Kemal Atatürk | ||||
 | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 29 қазан 1923 жыл — 10 қараша 1938 жыл | ||||
| Ізашары | лауазым құрылды | |||
| Ізбасары | Исмет Инөнү | |||
| ||||
| 24 сәуір 1920 жыл — 29 қазан 1923 жыл | ||||
| Ізашары | лауазым құрылды | |||
| Ізбасары | Фетхи Оқиар | |||
| ||||
| 3 мамыр 1920 жыл — 24 қаңтар 1921 жыл | ||||
| Ізашары | лауазымы құрылды | |||
| Ізбасары | Мұстафа Чакмак | |||
| ||||
| 9 қыркүйек 1923 жыл — 10 қараша 1938 жыл | ||||
| Ізашары | лауазым құрылды | |||
| Ізбасары | Исмет Инөнү | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Партиясы | Халық Республикалық партия | |||
| Білімі | Түрік Әскери академиясы (1902) Осман Әскери колледжі | |||
| Дүниеге келуі | 1881 Салоники, Осман империясы | |||
| Қайтыс болуы | 10 қараша 1938 Долмабахче сарайы, Ыстанбұл, Түркия | |||
| Жерленді | «Аныт Кабир» кесенесі, Анкара | |||
| Әкесі | Әли Рыза Эфенди | |||
| Анасы | Зүбейде ханым | |||
| Жұбайы | Ләтифа Ұшақлыгіл (1923—1925) | |||
| Балалары | 9 (асырап алған) | |||
| Әскери қызметі | ||||
| Қызмет еткен жылдары |  Осман империясы (1893–1919) Анкара үкіметі (1921–1923) Түркия (1923–1927)
| |||
| Құрамында болды | Осман әскері Түркия Құрлық күштері
| |||
| Атағы | Генерал-майор (Осман империясы) Маршал (Түркия)
| |||
| Шайқасы | ||||
| Қолтаңбасы | 
| |||
| Марапаттары | Марапаттар тізімі | |||
| Мұстафа Кемал Ататүрік Ортаққорда | ||||
өңдеу  |
||||
.svg)
.svg)
.svg){kind=logo}
.svg)
Мұстафа Кемал Осман түріктерінің жеңісті соғысы – Галлиполи операциясы кезінде дивизия командирі қызметін атқарып жүрген кезінде аса дарынды қолбасшы ретінде өзін көрсете білді. Кейінірек ол Анадолы және Палестина майдандарында әскери қимылдарды ерекше табысты жүргізуімен көзге түсіп, Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде атақ-даңққа ие болды. Осман империясының соғыста жеңіліп, Антанта тарапынан елді бөлшектеп тастауға жоспарлар жасалғаннан кейін, Мұстафа Кемал Түрік ұлттық қозғалысын бастады. Ол кейін Түрік тәуелсіздік соғысына ұласты. Анкарада уақытша үкімет ұйымдастырған соң, ол Антанта мемлекеттері жіберген әскерлердің бетін қайтара алып, олардан басым түседі. Ол Осман империясының қалдықтарын қидай сыпырып, зайырлы Түркия Республикасын құрды.
Сыртқы интервенциялық күштерді қайтарғаннан кейін Мұстафа Кемал Түркия өмірінің саяси, экономикалық және мәдени жақтарына терең өзгерістер енгізуге бағытталған реформалар бастайды. Ол реформалардың басты бағыттары Кемалдың саяси идеологиясында баяндалған. Ататүріктің ұстанған көзқарасы бойынша Түркия мемлекеті заманауи, демократиялық және зайырлы мемлекет болып құрылуы тиіс болатын. Ол тегін бастауыш мектеп оқытуын құрып, мыңдаған жаңа мектептер ашты. Ол бұрынғы араб жазуының орнына Латын негізіндегі Түрік әліпбиін жасады. Түрік әйелдері мұсылман елдері ішінде тұңғыш рет ерлермен тең азаматтық құқықтарға — сайлау-сайлану құқықтарына ие болды, бұл тіпті көптеген батыс елдерінен де болмаған заманауи реформа. 1930 жылы 3 сәуірдегі №1580 құжат бойынша, әйелдер сайлауға дауыс бере алатын болды, ал 1934 жылы толық күйде ерлермен бірдей сайлану-сайлау құқығын иеледі.
Түріктерді негіз еткен саяси билікті құру арқылы ол тамырлас, біріккен түрік ұлтын құруға негіз салды. Жер атаулары, тіпті адам атына дейін түріктендіру басталды. "Түріктердің атасы" дегенді білдіретін «Ататүрік» есімін Түрік парламенті 1934 жылы Кемалға сыйлаған еді.
1938 жылы 10 қарашада 57 жасында Доламбахче сарайында қайтыс болды. Оның орнына премьер-министр Мұстафа Исмет Инөнү отырып, президент лауазымына ие болды. 1953 жылы Ататүрік Кесенесі ашылды. Кесене оның әйгілі «Үйдегі де, дүние жүзіндегі де бейбітшілік» деген сөзі құрметіне Бейбітшілік паркі деп аталатын саябақпен қоршалған.
1981 жылы, Ататүріктің туғанына 100 жыл өтуіне орай БҰҰ мен ЮНЕСКО Ататүрікті құрметпен еске алды, әлемде "Ататүрік жылы" жарияланды, Ататүріктің жүз жылдығы туралы резолюция қабылданды, Ататүрікті "отаршылдыққа және империализмге қарсы күрестің көсемі" деп сипаттап, "әлемдегі адамзаттың өзара түсінісуі мен ұлттардың баянды ынтымағын нәсихаттаушы және адамзаттық үйлесім мен берекеге бүкіл өмірін арнаушы" деп таныды. Ататүрік құрметіне Түркияда және әлем елдерінде көптеген ескерткіштер ашылған. Грекияның бұрынғы премьер-министрі Элефтериос Венизелос Ататүріктің есімін 1934 жылғы Нобель сыйлығына ұсынған болатын.
Өмірбаяны
өңдеуОтбасы және балалық шағы
өңдеу
Мұстафа Кемал Османлы империясындағы Сәләник қаласында дүниеге келген. Туған кездегі толық есімі – Әли Ризаұлы Мұстафа. Әкесі – Әли Риза Ефенді ұлты албан, анасы – Зүбейде ханым. Балам батыр болсын деген ырыммен әкесі Мұстафаның бесігінің үстіне қылыш ілген екен. Мұстафа Кемалдың нақты қай күні туғаны белгісіз. Оның себебі, Османлы империясында екі түрлі күнтізбе қолданылған: һиджри және руми. Оның туған жылы 1296 жыл деп тіркелді де, қай күнтізбе бойынша екендігі айтылмады. 1296 жыл қазіргі жалпы қолданыстағы күнтізбенің 1880–1881 жылдарына сәйкес келеді. Мұстафа Кемалдың өзінің айтуынша, анасы оған көктемде туғансың деп айтқан, ал қарындасы Макбуле Атаданның айтуынша, аналары Мұстафа қыстыгүні боран тұрған кезде түнде туғансың деп хабарлаған. Тарихшы Решит Саффет Атабиненнің ұсынысынан кейін Ататүріктің өзі туған күні ретінде Түрік тәуелсіздік соғысы басталған күнді, яғни мамырдың 19-ын қабылдады.
Сәләнік пен Манастырдағы әскери мектептерде оқыған. 1895 жылы Манастырдағы Османлы әскери академиясына оқуға түсті. Мұстафа Кемал Латифа Ұшақлыгілге үйленген. Ол 3 жыл отауласқаннан кейін ажырасты. Ататүрік жеті қыз бен бір ұл асырап алған. Бос уақытында кітап оқуды, атқа мінуді, шахмат ойнауды және суда жүзуді ұнатқан. Биге әсіресе құмар болған; вальс пен халықтық «Зейбек» би мәнеріне әуес болған. Мұстафа Кемал көптеген кітап жазып, жеке күнделік те жүргізген.
Әскери қызметі
өңдеуБастапқы кезең, 1905–1914 жылдар
өңдеу
Мұстафа Кемал әскери оқу орнын 1905 жылы лейтенант әскери шенімен тәмамдап, Дамаскіде орналасқан 5-ші армияға жолданды. Ол сонда Vatan ve Hürriyet («Отан және азаттық») деген реформашыл офицерлердің құпия революциялық қоғамына мүше болып, османлы сұлтаны ІІ-ші Абдулхамидтың автократиялық билігінің қарсыласына айналды. 1907 жылы ол капитан шенін алып, Манастырдағы 3-ші армияға жолдау алды. Осы кезеңде ол Жас түріктер деген атпен де белгілі Бірлік және прогресс комитетіне (БПК) кірді. 1908 жылы Жас түріктер ІІ-ші Абдулхамид сұлтанды тақтан тайдырып, билік басына келді. Мұстафа Кемал жоғарғы әскери басшылардың біріне айналды. БПК-ның ең алғашқы мүшелерінің бірі ретінде ол да 1908 жылғы революцияға қатысты. Бірақ кейінгі жылдары БПК-ның жетекшілері жүргізген саясатқа қарсы бола бастап, кейде тіпті сынға алып та жүрді. Оның үстіне Мұстафа Кемалдың Енвер пашамен қатынастары да нашарлап кетті. Ақырында Енвер паша 1913 жылы ең жоғарғы әскери лауазымға ие болған соң Мұстафа Кемал биліктен шеттетілді.
.jpg)
1910 жылы Ататүрік Франциядағы Пикардия әскери маневрлеріне қатысты. 1911 жылы Ыстамбұлдағы Соғыс министрлігінде (Harbiye Nezareti) қызмет етті. Сол 1911 жылы ол Траблусгарб уәлаятына (қазіргі Ливия мемлекетінің жерінде) италиян әскерлеріне қарсылық ұйымдастыруға жіберілді. Тобрук қаласын табысты қорғағаннан соң ол 1912 жылғы наурыздың 6-сында Дернедегі әскердің қолбасшысы болып тағайындалды.
Мұстафа Кемал Ыстамбұлға 1912 жылғы қазан айында, Балқан соғыстары басталып кеткеннен кейін оралды. Бірінші Балқан соғысында ол Фракияның жағалауындағы Галлиполи мен Болайырда Бұлғарстан әскерімен соғысты. Екінші Балқан соғысының кезінде Едірне мен Дидимотейхоны қайтаруда маңызды рөл атқарды. 1913 жылы ол Софияға жіберіліп, сонда әскери атташе болып тағайындалды. Бұның себебі – Әнуар паша Мұстафа Кемалды өзінің бақталасы ретінде қарастырып, оның Ыстамбұлдағы саяси ықпалының күшейіп кетуінен қауіптенген болатын. 1914 жылғы наурызда Софияда жүрген кезінде ол подполковник әскери атағын алды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс
өңдеуСофиядағы қызмет кезінде Мұстафа Кемал Түркияның соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуын қатты сынға ала бастады. 1914 жылғы шілденің 6-сында ол Ыстамбұлдағы соғыс министрлігіне соғыс бастала қалған жағдайда Түркияның бейтараптық саясатын ұстанып, кейінірек соғысқа Германияға қарсы кірісу керектігі туралы ұсыныс жасап хат жазды.[1] Алайда соғыс министрі Енвер паша Германиямен одақтасуды дұрыс көріп, екі үкіметтің арасында одақ құру туралы құпия келісім жасалды. Соның нәтижесінде Османлы империясы Бірінші дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде енді.
Галлиполи шайқасы, 1915–1916
өңдеу
Дарданелл бұғазын қорғауға арналған 5-ші армияны басқаруға неміс маршалы Отто Лиман фон Сандерс тағайындалды. Мұстафа Кемалға сол 5-ші армияның құрамына енгізілген 19-шы дивизияны ұйымдастырып, оған басшылық ету міндеті жүктелді. Ал 1915 жылғы қаңтардың 8-інде Британия соғыс кеңесі «Галлиполи түбегін зеңбірекпен атқылап, Ыстамбұлды қолға түсіру мақсатымен басып алу» үшін соғыс оперциясын бастап жіберді.
Дарданелл бұғазының жағалауындағы қорғаныстарды бұзып-жарып өтіп Ыстанбұлға шабуыл жасау тапсырмасын Британия соғыс кемелері орындай алмады. Сол себепті британиялықтар флотының қимылдарына қолдау болсын деп құрлыққа түсу операциясын бастады. Бұл операция 1915 жылғы сәуірдің 25-інен 1916 жылғы қаңтардың 9-ына дейін орын алды. Галлиполиде орналастырылған Мұстафа Кемалдың басшылығындағы дивизия түбекті басып алмақ болған Антанта әскерлерімен бетпе-бет келіп соқтығысты.
1915 жылғы сәуірдің 15-інде Аустралия және Жаңа Зеландияның әскерлері (АНЗАК) Анзак қойнауында жағалауға келіп түсіп, ішкеріге басып кіруге бет алды. Бірақ көп ұзамай олар Мұстафа Кемалдың қолбасшылығындағы түрік әскерінің қарсы шабуылына ұшырады. Мұстафа Кемал жау әскерлерімен төбелерде кездесіп, оларды тоқтатып, биіктіктерді қайтадан қолға түсірді. Оның әскери басшылығының арқасында АНЗАК әскерлері тоқтатылып, жағалауға түсуде қарастырылған әскери мақсаттар орындалмай қалды.[2]
Екі әскердің соқтығысуының алдында Мұстафа Кемал өзінің сарбаздарына мынадай бұйрық берді:
«Мен сендерге соғысыңдар деп бұйырмаймын, осы жерде өліңдер деп бұйырамын. Біздің бәріміз өліп болғанша орнымызды басатын қосындар мен басшылар келіп үлгереді».[2]
Түн түскенге дейін АНЗАК әскерлерінің шығыны 2000-ға жетіп, олар енді теңізге ығыстырылып тасталмай, жағалауда қалу үшін ғана соғыса бастады.[3] Содан кейінгі екі аптаның ішінде Антанта әскерлері жағалауда қалып, әскердің үштен бірінен айырылды.[3] Мұстафа Кемал операцияның бастапқы кезеңіндегі Чунуқ Баир шайқасында қарсылас әскерін тоқтатып полковник әскери дәрежесін алған болатын. Галлиполи операциясының екінші кезеңі тамыздың 6-сында басталды. Соның кезінде қолбасшы Мұстафа Кемал қызметтерін көбінесе алғы шептен 300 метр ғана қашықтықта атқаратын. Осы операцияның Чунуқ Баир, Юсуфчук тепе, Сары Баир сияқты шайқастарында түрік әскерлеріне басшылық етті.
Галлиполи операциясының он айында түріктерден қорғанумен болып, тырп ете алмаған Антанта әскерлері үшін бұл операция ауыр жеңіліспен аяқталды.[3] Ақыры Антанта басшылары операцияны тоқтатып, әскерді шығаруға шешім қабылдады. Аман-есен кете алғандарының өзі олар үшін ең зор олжа және табыс болды. Османлы империясының жағында соғысқан 5-ші армияның басшысы Отто Лиман фон Сандерс және бірнеше басқа түрік қолбасшылары зор табысқа жетіп, көзге түсті. Алайда Мұстафа Кемал өзінің ерекше үздік әскери қолбасшы екенін іс жүзінде көрсетіп зор даңққа бөленді. Шайқастың кезіндегі ерлігі мен жеңімпаздығы үшін ол өзінің бұрынғы қарсыластарының да құрметіне ие болды. Аустралияның Канберра қаласында өткізілетін АНЗАК әскерлерін еске алу парадында Мұстафа Кемал Ататүріктің есімі де зор құрметпен аталады. Оның қаза тапқан мыңдаған түрік және АНЗАК әскерлерінің құрметіне сөйлеген сөзіндегі мына сөздер Анзак қойнауы ескерткішінде тасқа ұрылып жазылған:
«Қан төгіп, өмірлерін құрбан еткен батырлар... сендер енді дос елдің жерінде жатырсыңдар. Жатқан жерлерің жайлы болсын. Еліміздің топырағында тыным тауып жатқан мына Джоннилер мен Меһметтерді біз бірдей көреміз... Алыстағы елдерден балаларын қиып осында жіберген аналар! Көз жастарыңды сүртіңдер. Сендердің ұлдарыңды біз өз бауырымызға бастық... Осы елде өмірлерін қиған олар енді біздің де ұлдарымыз».
1916–1917 жылғы Кавказ жорығы
өңдеуМұстафа Кемал – жаңа қызметке тағайындалған кезде османлы әскері үздіксіз алға басып келе жатқан генерал Товмас Назарбекянның басшылығындағы орыс әскерімен, Андраник Торос Озанянның басшылығындағы армян еріктілері қосынымен және армян қарулы азаматтарынан құралған әскери топтармен бетпе-бет тұрған болатын. Ван қарсылығынан кейін Арам Манукянның басшылығымен Арменияның уақытша үкіметі құрылды. Армян үкіметінің билігі Ван көлінің жағасында алғашқы пайда болған кезінен біраз кеңіген болатын. Бітліс шайқасы мен Мұш шайқасы да басталып кеткен еді. Кемал келген кезде бей-берекет жағдайдың қалыптасқанын көрді. Жылдың ең жайлы кезеңдерінде де ондағы ауа райы қатал болатын. Байланыс және әскерді қамтамасыз ету жолдары бас көтерушілердің шабуылдарына ұшырап жатты. Жүздеген мың босқындар, олардың көпшілігі армян қосындарымен жауласқан күрдтер, алға басып келе жатқан орыс әскерлерінен бас сауғалап босып келе жатқан еді.
Мұстафа Кемалдың алдында тұрған басты мақсат — өз басшылығындағы әскердің дұрыс қызмет атқаруы үшін осы бей-берекет босып келе жатқан жұрттың арасында тәртіп орнат, олардың көріп жүрген азаптарын азайту болды. Орыс әскерлерінің жойқын шабуылы Анадолының Ерзурум, Бітліс және Мұш қалаларына келіп жетті. Тамыздың 7-сінде Мұстафа Кемал топтарын орналастырып, қарсы шабуыл бастап жіберді. Ол өзінің бұрынырақ жеңіліске ұшырап, қатты жүнжіген әскерінің рухын көтере білді. Соның арқасында небәрі бес күннің ішінде оның дивизияларының екеуі зор стратегиялық маңызға ие Бітліс және Мұш қалаларын қолға түсіріп, Ресей қолбасшылығының жоспарларын шатастырып жіберді. Емиль Ленгиел бұл туралы былай деп жазды: «Ол қайтадан егер дұрыс басшылық жасалса түріктің ержүрек жауынгер бола алатынын көрсетіп, түріктердің өздері «Кемал» есімді қолбасшыларының ерекше дарынды қолбасшылығына таңырқай назар аударды».
Алайда майданның басқа бөліктерінде қолбасшылық еткен Іззет паша осы табысты қарсы шұабуылға дұрыс үлес қоса алмады. Қыркүйек айында Мұстафа Кемал орыс әскерінің және армян еріктілер қосындарының шабуылынан Мұш қаласын тастап кері шегінуге мәжбүр болды. Бірнеше рет жеңіліс көрсе де Мұстафа Кемал бір рет табысқа жетті.[9] Оның басты стратегиялық мақсаты — қарсыластың әскерін таулы аймақтан шығармай ұстау болды. Оның қол жеткізген табыстары оның сол жылы «Имтияз орденінің алтын семсері» медалімен марапатталуы арқылы бағасын алды.
1917 жылғы наурыздың 7-сінде Мұстафа Кемал 16-шы корпустың қолбасшылығынан шеттетіліп, бүкіл 2-ші армияның қолбасшысы болып тағайындалды. Сол екі арада 1917 жылғы Қазан төңкерісі басталып, Ресей әскері бытырап кетті. Мұстафа Кемал сол кезде басқа жаққа тағайындалып, ол аймақты тастап кеткен болатын
Галлиполи шайқасынан кейін Мұстафа Кемал алдымен Едірнеде 1916 жылғы қаңтардың 14-ні дейін қызмет атқарды. Содан соң ол Кавказ жорығына жіберілді. Сәуірдің 1-інде ол бригада генералы әскери лауазымына ие болды. Тарихшылардың көбі оның әскери лауазымының өсуіне Әнуар паша әдейі кедергі келтіріп отырды деп ойлайды.
1917–1918 жылғы Синай және Палестина жорығы
өңдеуОның екінші армия қолбасшылығы Синай-Палестина жорығына жіберілгендіктен тоқтатылды. Оған жетінші армияға басшылық ету тапсырылды. 7-ші армияның штабына қысқа сапардан кейін ол 7 қазанда Константинопольге оралды. Ол Германияға сапары кезінде мұрагер ханзада VI Мехмет Вахдеттинге (кейінірек Сұлтан Мехмед VI ) қосылды. Осы сапар барысында ол ауырып, Венада емделуге қалды.
Ол 1918 жылы 28 тамызда Алеппоға оралып, жетінші армияның қолбасшылығын қайта бастады. Оның штаб-пәтері Палестинаның Наблуста және Галлиполи жерінде орналасқан болатын.Галлиполидегідей генерал Лиман фон Сандерстің басшылығымен болды, оның штаб-пәтері Назаретте болды . Мұстафа Кемал Сирияны тағы бір рет мұқият зерттеп, алдыңғы қатарда болды. Ол Сирияның жағдайы нашар деген қорытындыға келді (1915-1917 жылдар аралығында 500 000 сириялық аштықтан қайтыс болды). Османлы азаматтық губернаторы немесе қолбасшысы болған жоқ. Британдық үгіт-насихат көп болды және барлық жерде Британдық құпия агенттер болды. Жергілікті халық Осман үкіметін жек көрді және британдық әскерлердің тез келуін асыға күтті. Жау тарапы мен жабдықтардағы күштерінен күшті болды. Үмітсіз жағдайды сипаттау үшін ол: "біз олардың жолында созылған мақта жіптері сияқтымыз", - деді.
Мұстафа Кемалға жергілікті арабтардың түрік билігіне қарсы көтеріліске шығуына түрткі болған Ұлыбритания ұйымдастырған араб көтерілісі де шешілуі керек еді. Лиман фон Сандерс Мегиддо шайқасында жеңіліс тауып, тек бірінші күні 75000 әскери тұтқынды артта қалдырды. Енді генерал Алленбидің күштері мен Мұстафа Кемалдың жетінші армиясының арасында ештеңе болған жоқ. Ұлыбритания күштеріне қарсы тұруға ерлерінің жетіспейтіндігін анықтаған Мұстафа Кемал одан да күшті қорғаныс шебін құру үшін Иорданияға қарай шегінді. Бір-екі күнде дезертирлердің жалпы саны 300 мыңға жетті. Мұстафа Кемалдың соғысы одақтастарға қарсы күрестен өз күштерінің ыдырауына қарсы күресте түбегейлі өзгерді.
Ататүркті ұлықтау
өңдеуТүркияда сонау Ататүрік орнатқан жүйе оның бейнесін ұлықтау идеологиясын ұстанып отырған. Ал 2013 жылы қараша айында Түркияның Президенті Абдулла Гүл мемлекеттік төс белгілер, бейнелеме мен елтаңбаға өзгерістер енгізіп жаңа медальдар мен ордендерде Түркия Республикасының бірінші президенті Ататүріктің бейнесі алынып тасталады. Оның орнына мемлекеттік төсбелгілерде жарты ай мен жұлдыздар бейнесі белгіленеді. Сондай-ақ, 8 қазан күні биліктегілер оқушылардың ант беруін тоқтатқан болатын. Осыған дейін 80 жылға жуық әр дүйсенбі сайын мектеп оқушылары бір қатарға тұрғызылып, Ататүріктің қола мүсіні алдында «өз мақсаттарына жету үшін тынбай еңбек ететіндіктеріне» ант беріп келді. Осылайша Түркияның ішкі идеологиясының өзгеріп, оның Ататүрік идеологиясынан бас тарту жалғасуда.
Астанадағы ескерткіші
өңдеуНақыл сөздері
өңдеуТүркi бaлaсы aтa-бaбaсын тaнып-бiлген сaйын ұлы iстер жaсaу жолындa тек өз бойынaн ғaнa күш-қуaт тaбaды[4].
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Kinross, Atatürk: The Rebirth of a =, 60
- ↑ a b Australian Government The dawn of the legend: Mustafa Kemal. Avustralian Government (2007). Тексерілді, 23 наурыз 2007.
- ↑ a b c Gallipoli: Heat and thirst, BBC News (3 қараша, 1998). Тексерілді 26 тамыздың 2007.
- ↑ Мұстaфa К. A. сөздерi http://www.tsk.tr/12_anitkabir/atasoz.htm