Анытқабір
Анытқабір (түр. Anıtkabir – кесене) — Түркия Республикасының негізін қалаушы әрі тұңғыш президенті Мұстафа Кемал Ататүрікке арнап соғылған кесене. Түркияның Анкара қаласында орналасқан кесененің авторы Емин Онат пен Орхан Арда. Екі сәулетші ұсынған жоба 1941 жылы Түркия Үкіметі ұйымдастырған жарысқа қатысып, Ататүрікке арнап соғылатын кесененің 48 түрлі жобасының ішінен жеңіп шыққан.
| Анытқабір | |
| түр. Anıtkabir | |
.jpg) Анытқабірдің кесене бөлімі | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Түрі | |
| Сәулет стилі |
Жаңа өңіршілік (Yeni Yöreselcilik) |
| Орналасқан қала | |
| Мемлекет | |
| Құрылысы басталды | |
| Құрылысы аяқталды |
1953 жылғы қазан |
| Ашылған уақыты | |
| Биіктігі |
27 м |
| Техникалық сипаттамасы | |
| Құрылыс материалы | |
| Ауданы |
750.000 м2 |
| Дизайны мен құрылымы | |
| Сәулетшісі | |
| Картада орналасуы | |
|
| |
| anitkabir.tsk.tr | |
Координаттар: 39°55′30″ с. е. 32°50′13″ ш. б. / 39.92500° с. е. 32.83694° ш. б. (G) (O) (Я)
1973 жылы қайтыс болған Түркияның екінші президенті Мұстафа Исмет Инөнү де аталмыш кесенеде жерленген. Оның қабірі Ататүрік кесенесіне қаратылып, Салтанат алаңына қарама-қарсы орналасқан.
Анытқабір кесенесі 1966–1987 және 1997–2009 жылдары шығарылған банкноттарда бейнеленген[1], сондай-ақ Түркияның инженерлер палатасының 50 жылдығына орай жарияланған елдегі аса көрнекі ғимараттардың "50 жылда 50 іс" атаулы тізіміне енген.[2]
Тарихы өңдеу
Кесенені салу үшін Үкімет арнайы байқау жариялаған. Жарысқа 27 шетел және 20 түрік сәулетшісі қатысқан.[3] Байқауда профессор Емин Әлид Онат пен профессор ассистенті Ахмет Орхан Арда есімді түрік сәулетшілері жасаған жоба жеңіске жетеді. 1944 жылы салтанатты түрде кесененің іргетасы қаланып, 1953 жылы салынып бітеді. Құрылыс барысында қаржылай қиындықтар туындап, жобаға бірнеше өзгертулер енгізілген. Осылайша жобада жоспарланған екі қабаттың орнына бір қабат салынған, дегенмен бұл ғимараттың заңғарлығына еш әсер етпеді. Кесене, бақ, мұражай мен басқа да құрылыстарды бірге есептегенде кешеннің жалпы ауданы 750 мың шаршы метр. Кесене селжүктер мен османдардың мақамында салынған.
Анытқабір орналасқан жер кезінде Расаттепе (Шолу төбесі) деп аталатын. Ол Анкараның қақ ортасында орналасқандықтан, қаланың кез келген бұрышынан көрінетін. Осы аймақта археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген кезде фригия өркениетінің артефактілері табылған; олар қазір Анкарадағы Анадолы мәдениеті мұражайында сақтаулы.
Салынуы өңдеу
Анытқабір кесенесін салуға тоғыз жыл кеткен.[4] Құрылыс жұмыстары 1944 жылғы 9 қазанда алғашқы іргетасының қалануынан басталып, төрт кезеңге бөлініп жүргізілген.
Құрылыс жұмыстарының алғашқы кезеңі дайындық қазба жұмыстарын жүргізу мен Арыстан жолының тіреу қабырғасын салудан басталып, 1945 жылға дейін жүргізілген. Екінші кезеңде кесене мен салтанат алаңын айнала орналасқан қосалқы ғимараттар салынды. Ол 1945 жылғы 29 қыркүйек пен 1950 жылғы 8 тамыз аралығында жүргізілді. Осы кезеңде біраз қиындықтар туындап, жобаға өзгертулер енгізілді. 1947 жылдың соңында қазба және кесене іргетасын оқшаулау жұмыстары аяқталып, топырақ қанша отырса да, шыдап бере алатын, бетоннан құйылған 11 метрлік іргетасқа арналған болат бекемдеуіш құрылысы аяқталуға таяп қалған еді. Бұдан бөлек осы кезеңде кіреберіс мұнараларының құрылысы, жол желісінің бірсыпыра бөлігі, бақ қондырғылары, көгалдандыру мен суландыру жұмыстары да аяқталған еді.
Үшінші кезеңде кесенеге, Арыстан жолы мен салтанат алаңына апаратын жолдар салынды. Сондай-ақ осы кезеңде кесесненің жоғарғы тас жолы мен үлкен баспалдақ, қабірдің үлкен құлпытасы қаланды, электр, жылу мен су жүйелері жүргізілді.
Соңғы, яғни төртінші кезеңде Даңқ залының бүйір күмбезі мен тас жолы, шатырындағы бедер тастар мен шашақты әшекейлері жасалып, 1953 жылғы 1 қыркүйекте құрылыс жұмыстары толығымен аяқталды.
Бас жоспарға өзгерту енгізу өңдеу
Бастапқы жоспар бойынша Анытқабір кесенесінің төбесі тастан қаланған күмбез болуы керек еді. Алайда 1951 жылғы 4 желтоқсанда Үкімет биіктігі 28 м болатын Данқ залының төбесін жоспардағыдан төмен салып, құрылыс уақытын қысқартуды ұсынады. Ұсынысты жан жақты зерттей келе сәулетшілер тас күмбездің орнына бетоннан жасалған тақта жасауға келіседі. Осылайша кесене төбесінің салмағы азайып, құрылымның құлау қаупі сейіледі.
Беткей бедер мен тастар өңдеу
Құрылысқа қолданылған барлық тастар мен мәрмәр Түркияның түкпір-түкпірінен әкелінген еді. Жеңіл қаланатын кеуекті травертин бетоннан қаланған қабырғалардың сыртқы бетін қаптауға қолданылса, Даңқ залының іші мәрмәрмен қапталды.
Адамдардың және арыстанның мүсіндерін, сондай-ақ кесене бағаналарын жасауда қолданылған ақ травертин Кайсериден, ал мұнара ішін қаптауға жұмсалған травертин Болатты мен Малыкөй қалаларынан әкелінген. Салтанат алаңы мен мұнара еденін төсеуге қолданылған қызыл және сары травертин де Кайсери қаласынан әкелінген. Чанкырыдан әкелінген сары травертин Жеңіс мұнарасының бедерін, Даңқ залының қабырғаларының сыртын және салтанат алаңын бойлай орналасқан бағаналарды қаптауда қолданылды. Даңқ Залының еденін Хатай, Адана және Чанаккале қалаларынан әкелінген қызыл, қара және кілегей түсті мәрмәрдан төсеген, ал ішкі қабырғаларын Афионнан келген жолбарыс өрнекті мәрмәрдан және Билежиктен келген жасыл мәрмәрдан қаптаған. Табыт пен салмағы 40 тонна құлпытас Аданадан, ал табытты қоршайтын ақ мәрмәр Афионнан әкелінген.
Бөлімдері өңдеу
Кешеннің төрт негізгі бөлімін ажыратуға болады: екі жағынан тастан қаланған 12 жұп арыстан мүсіні орналасқан, ұзындығы 250 м Арыстан жолы, бір уақытта 15 мың адам сыятын, түсті травертиннен төселген Салтанат алаңы, Даңқ залы мен Бебітшілік бағы.
Кесене өңдеу
Сыртқы көрінісі өңдеу
.jpeg)
Кесенеге 42 басқышты баспалдақ апарады; бұл баспалдақтың ортасында Кенан Жонтұнжы жасаған мінбер орналасқан.[5] Кесененің ақ мәрмәрдан қапталған қасбетінде шиыршықталған нақыш ойылған, ортасында Ататүріктің "Егемендік сөзсіз Ұлтқа тиесілі" (түр. Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir) деген нақылсөзі жазылған.[6]
Тіктөртбұрышты кесененің өлшемі 72 м × 52 м × 17 м; алдыңға және артқы қасбетін 8, ал екі жанындағы қасбетті биіктігі 14,40 м болатын, 14 бағана қоршаған.[7] Кесененің алдыңғы және артқы қасбетіндегі ортаңғы бағаналардың арасы алшақ орналасқан, бұл жерден кесененің ақ мәрмәрдан жасалған доға тәрізді кіреберіс есік көрінеді.[8] Салтанат алаңына қараған қасбеттің сол жағында Ататүріктің "Жастарға үндеуі", ал оң жағында "Он жылдықта сөйлеген сөзі" алтыннан қашалып жазылған тақта ілінген.[9][5]
Кесенеге апаратын баспалдақтың оң жағында Сакарйа алаңындағы шайқас, ал сол жағында Дұмлұпынар алаңындағы шайқас бедерленген.[10] Олардың екеуі де Ескіпазардан әкелінген сары травертиннен жасалған.[11][12]
Даңқ залы өңдеу
Ғимараттың бірінші қабатында Ататүріктің қабірі қойылған Даңқ залы орналасқан. Оның кіре берісінде Veneroni Prezati компаниясы жасаған, қоладан құйылған есік және биіктігі 14,4 м болатын екі бағана бар. Залдың ауданы 41,65 м × 57,35 м, ал биіктігі 17 м.[13][5]
Ататүрік қабірі бірінші қабаттағы 40 тонна саркофагтың астында, ал мүрдесі жертөледегі арнайы бөлемеде жатыр. Сегіз бұрышты бөлме селжүктер мен османдардың мақамында салынған, ал пирамида пішінді төбесі алтыннан қашалған нақышпен әрленген.[14]
Арыстан жолы өңдеу
26 басқышты баспалдағы бар Анытқабір кіреберісіндегі салтанат алаңынан қарағанда солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай бағытталған, ұзындығы 262 метр саяжол созылып жатыр. Жолдың екі жағында арыстан мүсіндері орналасқандықтан, оны Арыстан жолы деп атаған.[15][16] Мәрмәрдан қаланған 24 арыстан жатқан қалыпта жасалған; олардың саны 24 оғыз тайпасын, ал өздері "тыныштық пен қайратты" бейнелейді.[17][18] Мүсіндер «түрік ұлтының бірлігі мен ынтымағын білдіру» мақсатында жұптастырылған. Осы мүсіндерді жасауда дизайнер Үсен Анка Өзкан Стамбул археология мұражайындағы хеттер дәуірінен шыққан Мараш арыстан деп аталатын мүсіннен шабыт алған.[19] Алдымен жолдың екі жағына төрт қатар терек отырғызылғанмен, олардың орнына өте жақсы өсетіндіктен Вирджиния аршалары отырғызылды.[20] Сондай-ақ жолдың екі жағына да раушан гүлдері отырғызылған.[18] Жол Кайсериден әкелінген сарғыш травертиннен төселген.[21] Арыстан жолының басында Азаттық және Егемендік мұнаралары бар, ал олардың алдында сәйкесінше еркек мен әйел мүсіндерінің тобы орналасқан. Жол үш баспалдақ арқылы Салтанат алаңына ұласады[18]
-
Азаттық (сол жақта) және Егемендік мұнаралары. -
Арыстан жолынан қарағандағы Салтанат алаңы -
Арыстан жолынан қарағандағы Анытқабір кіребісі -
Арыстан мүсіндерінің бірі -
Арыстан мүсінінің бет-бейнесі
.JPG)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
Еркек пен әйел мүсіндерінің тобы өңдеу
Азаттық мұнарасының алдында Үсен Анка Өзкан жасаған үш ер кісінің мүсіні тұр. Бұл мүсіндер "Түрік ерлерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Тұғыр үстіне қойылған үш адамның оң жақтағысы – дулыға мен пәлте киген түрік сарбазы, сол жақтағысы – қолына кітап ұстаған түрік бозбала, ал екеуінің артындағы – ауылбайша киінген шаруа [22]
Егемендік мұнарасының алдында тағы да сол Өзкан жасаған үш әйелдің мүсіні құйылған. Бұл мүсіндер "Түрік әйелдерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Бұл үш әйелдің мүсіні де ерлер секілді тұғырдың үстінде орналасқан. Шеттегі екі әйел жерге тиіп тұрған үлкен гүлдесте ұстап тұр. Бұл елдегі молшылықты бейнелейді. Қолына шыныаяқ ұстаған сол жақтағы әйел Құдайдан рақым сұрап тұр, ал ортадағы әйел бетін қолымен жауып, жылап тұр. Бұл түрік әйелдерінің қайғы мен қиындықта да өз салтанаттылығы мен шешімділігін сақтап қалатынын бейнелейді.[22]
-
Еркек мүсіндерінің тобы -
Еркек мүсіндерінің тобының жақыннан көрінісі -
Әйел мүсіндерінің тобы -
Әйел мүсіндерінің тобының жақыннан көрінісі
.JPG)
Мұнаралар өңдеу
Анытқабір аймағында бір-біріне симметриялы орналасқан он мұнара бар.[5][23] Әр тіктөртбұрышты мұнараның төбесі пирамида пішінді, олар Ескіпазардан әкелінген травертиннен жасалған. Сондай-ақ мұнаралардың төбесіне көшпенді түріктердің шатырларындағыдай қоладан жасалған жебе ұшы қойылған.[11][23] Мұнаралардың есігі мен терезелері түріктердің кілемге салынатын ескі геометриялық оюларымен нақышталған.[23][24] Әр мұнараға жеке атау қойылып, сол атауға сәйкес тақырыпта Ататүріктің қанатты сөздері жазылған.[23][25]
Егемендік мұнарасы өңдеу
Егемендік мұнарасы Арыстан жолына кіреберісте, оң жағында орналасқан.[26] Мұнараның ішкі қабырғасында Зүхті Мүрітұлы салған қолына қылыш ұстаған еркек пен жарға қонған қыранның бейнесі бедерленген. Селжүк аңыздарында қыран билік пен тәуелсіздік нышаны, ал еркек түрік халқының тәуелсіздік жолындағы күресін бейнелейді.[27][28] Бұдан бөлек қабырғада Ататүріктің тәуелсіздік пен егемендік жайлы айтқан қанатты сөздері жазылған.[29]
Азаттық мұнарасы өңдеу
Азаттық мұнарасының ішіндегі қабырғада қолына парақ қағаз ұстаған періште мен шапшыған ат бедерленген. Періште бостандықтың қасиеттілігін, ал парақ түрік азаттығы декларациясын бейнелейді. Ат бостандық пен тәуелсіздік нышаны.[26]
Меһметшік мұнарасы өңдеу
Меһметшік мұнарасы Арыстан жолы аяқталған тұста, жолдың оң жағында орналасқан.[26] Мұнараның сыртында Зүхті Мүрітұлы салған үйінен майданға аттанғалы жатқан меһметшік (жаяу жауынгер) бейнеленген. Суретте қапалы болса да, кеудесін мақтаныш кернеген жауынгердің анасы баласын иығынан қағып, елін қорғауға шығарып салып тұр.[30] Бұл мұнарада кітап және кәдесыйлар дүкені бар, бұл жерде Анытқабір мен Ататүрік жайлы ақпар жазылған мақалалар сатып алуға болады.[28]
Жеңіс мұнарасы өңдеу
Салтанат алаңының оң жақ бұрышында, Арыстан жолының оң жағында орналасқан Жеңіс мұнарасында Түркия тарихындағы ең елеулі үш жеңістің датасы мен Ататүріктің осы жеңістер жайлы айтқан сөздері қашалған. Мұнара ішінде Ататүріктің мәйітін Долмабахче сарайынан Сарайбурнуге жеткізген арба тұр. 1938 жылғы 19 қарашада Түркияның әскери-теңіз күштеріне берілген.
Бейбітшілік мұнарасы өңдеу
Жеңіс мұнарасына қарама-қарсы Бейбітшілік мұнарасы орналасқан, оның ішіндегі қабырғада Ататүріктің "Әлемдегі бейбітшілік жұрт тыныштығынан басталады" деген қағидасына негізделген композиция салынған. Суретте шаруаларды қорғау үшін қылышын сермеген сарбаз бейнеленген. Сарбаз елінің тыныштығын сақтауға барын салатын, айбынды Түрік әскерін бейнелейді.
23 сәуір мұнарасы өңдеу
Салтанат алаңына апаратын баспалдақтың оң жағында 23 сәуір мұнарасы орналасқан. Мұнара ішінде 1920 жылғы 23 сәуірдегі Түркия ұлы ұлттық мәжілісінің құрылуы бейнеленген. Суретте әйел адам мәжілістің құрылған күні жазылған парақты ұстап тұрады. Екінші қолындағы кілт Ассамблеяның ашылуын меңзейді.
Мұнара ішінде 1936 және 1938 жылдар аралығында Ататүрік мінген Cadillac Series 80 қойылған.[31]
Ұлттық келісім мұнарасы өңдеу
Ұлттық келісім мұнарасы Ататүрік және Тәуелсіздік соғысы мұражайына кіреберіс жерде орналасқан. Мұнараның ішкі бедерінде қылыштың сабын ұстаған төрт қол бейнеленген. Бұл түрік халқының өз Отанын қорғауға берген сертін көрсетеді.
Төңкеріс мұнарасы өңдеу
Бұл мұнара мұражайдың жалғасы, мұнда Ататүріктің киімі жайылған. Мұнараның ішкі бедерінде Осман империясының құлдырауын меңзейтін алау ұстаған әлсіз қол мен Ататүрік құрған жаңа айбынды Түрік Республикасын меңзейтін жалындап жанған алау ұстаған күшті қол бейнеленген.
Республика мұнарасы өңдеу
Анытқабір кесенесінің сол жағында Республика мұнарасы орналасқан.[26] Мұнараның қабырғасында Ататүріктің республика жайындағы айтқан мына бір сөзі қашалған:[32]
- "Біздің ең үлкен күшіміз, ең кереметіміз - бұл біздің қауіпсіздігіміз, үстемдік біздің ұлтымызды жаулады, алайда біз оны халыққа бердік және оны халықтың қолымызда ұстай алатынымызды дәлелдедік." (1927)
Салтанат алаңы өңдеу
Салтанат алаңы Арыстан жолының аяқталатын тұста орналасқан. Алаңның ұзындығы 129 м, ал ені 84 м. Бұл жерге 15 000 адам еркін сыйып кетеді. Алаңның едені түрлі түсті травертиннен жасалған 373 алаша мен кілемнен төселген.
-
Салтанат алаңына төселген алашалар -
Салтанат алаңына төселген алашалар -
Алаңда қоршай орналасқан діңмаңдайшалардың ішкі көрінісі -
Алаңда қоршай орналасқан діңмаңдайшалардың сыртқы көрінісі -
Ту тұғыры мен оның бедері
.JPG)
.JPG)
.JPG)
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Кесене суреті келесі банкноталарда бейнеленген:
- 1966-1987 жылдары шығарылған 20 лира банкнотының реверсінде (6. Эмиссия тобы — Жиырма түрік лирасы - I. Series Мұрағатталған 4 ақпан, 2009., II. Series Мұрағатталған 4 ақпан, 2009., III. Series Мұрағатталған 4 ақпан, 2009. & IV. Series Мұрағатталған 4 ақпан, 2009.).
- 1997-2005 жылдары шығарылған 5 миллион лира банкнотының реверсінде (7. Эмиссия тобы — Бес миллион түрік лирасы - I. Series Мұрағатталған 22 қараша, 2008.).
- 2005-2009 жылдары шығарылған жаңа 5 лира банкнотының реверсінде (8. Эмиссия тобы — Жаңа бес лира - I. Series Мұрағатталған 24 ақпан, 2009.; Announcement on the Withdrawal of E8 New Turkish Lira Banknotes from Circulation Мұрағатталған 22 сәуірдің 2009 жылы., 8 мамыр 2007.).
- ↑ The list Үлгі:In lang Мұрағатталған 31 қазанның 2013 жылы.
- ↑ Boran, Tunç (2011b). Mekân ve Siyaset İlişkisi Bağlamında Anıtkabir (1938-1973) (Doktora tezi). Анкара
- ↑ Pevsner Nikolaus A history of building types — Princeton, New Jersey: Princeton University Press. — P. 25-26. — ISBN 9780691018294.
- ↑ a b c d Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 72
- ↑ Çakmakoğlu Kuru, 2017, pp. 90-91
- ↑ Alpat, 2007, p. 46
- ↑ Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 72, 76
- ↑ Alpat, 2007, p. 43
- ↑ Boran, 2011b, p. 174
- ↑ a b Çakmakoğlu Kuru, 2017, pp. 75-76
- ↑ Gülekli, 1973, pp. 72-73
- ↑ Boran, 2011b, p. 182
- ↑ Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 73
- ↑ Boran, 2011b, pp. 106, 175
- ↑ Alpat, 2007, p. 43-44
- ↑ Boran, 2011b, p. 171
- ↑ a b c Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 71
- ↑ Boran, 2011b, p. 175
- ↑ Boran, 2011b, p. 184
- ↑ Boran, 2011b, p. 194
- ↑ a b Gülekli, 1973, p. 93
- ↑ a b c d Gülekli, 1973, p. 41
- ↑ Osmanağaoğlu İlmen, 2007, pp. 11-12
- ↑ Boran, 2011b, p. 181
- ↑ a b c d Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 78
- ↑ Gülekli, 1973, p. 42
- ↑ a b Çakmakoğlu Kuru, 2017, p. 76
- ↑ Gülekli, 1973, p. 43
- ↑ Gülekli, 1973, p. 53
- ↑ 1936 Cadillac Series 80 used by Mustafa Kemal Atatürk
- ↑ Gülekli, 1973, p. 76
- Әдебиет
- İnönü 50. Yılda 50 Eser — Ankara: Mattek Matbaa, 2007. — Б. 40-47.
- Anıtkabir Rehberi — Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1973. — ISBN 9789751712462.
- 100 Yılda İki Mimar: Emin Onat ve Sedad Hakkı Eldem Sempozyumu — İstanbul: Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, 2010. — ISBN 9944898880.