Ассириялықтар
Ассириялықтар — айсорлар (өз атауы — атурай) — халық. Жалпы саны 350 мың (1992) адам. Негізінен Иракта (120 мың), Иранда (100 мың), Түркияда (70 мың), Ресей Федерациясында (0,6 мың), Сирияда, Иорданияда, Ливанда, АҚШ-та, Грузияда тұрады.[1]
| Ассириялықтар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
350 000 (1992) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ирак |
120 000 |
 Иран |
100 000 |
 Түркия |
70 000 |
 Ресей |
600 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі Өңдеу
Тілі семит-хамит тілдер әулетінің арамей тобына жатады. Сирия жазуының негізінде қалыптасқан төл әліпбиі бар.
Діні Өңдеу
Христиан (несториан) дінін ұстанады. Несториандар 7-8 ғ-ларда қазақ жеріне келіп, Жетісуда, жергілікті тайпалар арасында өз діндерін таратпақшы болғаны тарихтан белгілі. Шартты түрде ассириялықтарды төмендегіше бөлуге болады:
- Шығыс Ассирия шіркеуі;
- Халдей католик шіркеуі;
- православие.
Барлығы да христиандық. Халдей шіркеуі Бағдад патриархалдық семинариясында оқитын діни қызметкерлерден құрылған. Қызметтер сирия тілінде жүргізіледі. Шығыс Ассирия шіркеуі де шығыс сириялық ғұрыптарға қарай ұмтылған және ең көне Шығыс шіркеулерінің бірі болып саналады. Қазір екі шіркеу де бір-бірімен жақсы қарым-қатынаста ынтымақтасқан.
Тарихы Өңдеу
Өздерін б.з.б. 2 — б.з. 7 ғ-ларда өмір сүрген Ассирия империясының мұрагеріміз деп санайды. Бұл мемлекет өз кезінде қазіргі Иран, Ирак, Египет, Сирия және Израиль аумақтарында салтанат құрған. 20 ғасырдың басында Ассириялықтардың саны миллионға жуық болды. Бір болігі Ресейде қоныстанды. 1930—40-жылдары Грузия мен Әзірбайжанда тұратын Ассириялықтар қуғын-сүргінге ұшырады. Екінші рет 1949-50-жылдары қуғындалды. Олар отан сатқыны ретінде Закавказье мен Қырымнан Қазақстанға, Сібірге жер аударылды.
Ассириялықтардың Иранның, Араб Халифатының, Моғолдардың, Осман империясының қол астында болуы себепті басқа халықтармен сіңісіп кетсе де, ғасырлар бойы өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалған.
Кәсібі Өңдеу
Дәстүрлі кәсібі олардың қай елде тұрғанына және сол елдің табиғи жағдайы мен экономикалық дамуына қарай болып келеді. Мәселен Иран, Ирак, Түркияда 19-20-ғасырларда егіншілікпен және мал шаруашылығымен шұғылданды. Таяу Шығыста ассириялықтар үздік шарап дайындаушылар ретінде танылды. Бал арасын өсірумен де шұғылданады.
Өмір салты Өңдеу
Ассириялықтардың бай ауыз әдебиеті сақталған (мақал-мәтелдер, ертегілер, билер). Негізгі діни мерекелері Христостың туған күні - Рождество, пасха, сондай ақ басқа да қасиетті күндер.
Олар балаларды батыл, адал етіп тәрбиелеуге тырысады. Адалдық адам бойындағы ең жақсы қасиет болып саналады. Өсек айту, жеңіл-желпі болу, бос сөз айту – мұның бәрі келеңсіз құбылыстар. Ассириялық қоғамда тек жомарт, құрметті және батыл адам ғана билікке ие болады. Отбасында әрбір бала мұқият қадағаланып, оның тәртібі үнемі бақыланады.
Қонақ күтуді жақсы көрееді. Қонақжайлылық дәстүрі қонаққа көктен келген хабаршы ретінде қарауды талап етеді. Қонақ ұзақ отырмауды, көп ішпеуді, қажетсіз сұрақтарды қоймауды талап ететін белгілі бір этикетті сақтау маңызды. Сондай-ақ үнемі қонаққа бару да қабылданбайды, мұны кем дегенде екі күнде бір рет жасау керек.
Әйелге де өзіндік көзқарастары болды. Егер ер адам жұмыс істейтін отағасы болса, онда әйелге бала тәрбиелеу міндеті жүктелді. Ол үшін жұмыс, негізінен, жаза болып саналды, егер әйел жұмыс істейтін болса бақытсыз деп саналады. Ол үйден қарт әйелдің немесе еркек туыстарының бірінің бақылауымен шыға алады. Қазіргі ассириялық қыздарға бетін ашуға тыйым салынбайды.
Үйлену тойының әдет-ғұрыптары ерекше: тау тұрғындары қызға сақина ұсынады, ол оны қолына тағып немесе бас тарту белгісі ретінде қайта береді, ал жазықта тұратындардың қалыңдықты ұрлау әдеті бар. Қыз үшін міндетті түрде төлем төлеу керек. Үйлену тойын ұйымдастырмас бұрын, жас жұбайлар жұлдызнамашыға жүгінеді, ол некені заңдастырудың ең сәтті күнін ұсынады. Күйеу жігіттің үйінде той ұйымдастырылады, содан кейін жастар бір бөлмеде үш күн тұруы керек. Содан кейін ол жұбайының үйіне барып бірге тұрады. Әйел күйеуінің ата-анасын құрметтеп, оларға сөзсіз мойынсұнуы керек, әйтпесе ол масқарамен теңестірілген ажырасуды күтуі мүмкін. Қазір әдет-ғұрып басқаша, ассириялықтар енді тек өз халқының өкілдерінен жұп іздемейді.[2]
Жаңа жылды ассириялықтар 1 сәуірде тойлайды және оны Хаб-Ниссан деп атайды. Бұл Тигр және Евфрат өзендерінің тасқынымен байланысты болды. Жаңа жыл 12 күн, 12 түн тойланды, бірақ негізгі түн 1 сәуірде болды. Бір қызығы, бұл күнге ассириялықтар бидай өсірді. Кейінірек бұл әдет-ғұрып Наурыздың бір бөлігі болды.
Қазақстандағы ассириялықтар Өңдеу
Қазақстанға 1950 жылдары Грузия, Солтүстік Кавказ, Әзірбайжан және Сібірден күштеп қоныстандыру кезінде келген. Қазақстанда 2009 жылғы санақ бойынша 195, ал 2013 ж. 186 адам болды.[3]
Дереккөздер Өңдеу
- ↑ Әлем халықтарының энциклопедиясы. Ассириялықтар http://www.etnolog.ru/people.php?id=ASSI
- ↑ Евгений Форов Ассирийцы — культура и жизнь древнего народа в современном мире https://travelask.ru/articles/assiriytsy-kultura-i-zhizn-drevnego-naroda-v-sovremennom-mire
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 107-бет ISBN 978-601-7472-88-7