Тәжікстан
Тәжікстан (тәж. Тоҷикистон), ресми атауы — Тәжікстан Республикасы (тәж. Ҷумҳурии Тоҷикистон) — Орталық Азиядағы тәуелсіз мемлекет. Астанасы — Душанбе қаласы. Ресми тілі — тәжік тілі. 1994 жылы қабылданған Конституциясы бойынша – президенттік басқару нысанындағы зайырлы мемлекет. Заң шығарушы органы – Маджлиси Оли. Тәжікстан құрамына Таулы Бадахшан автономиялы облысы кіреді. Тәжікстан әкімшілік жағынан 3 облысқа бөлінеді. Ақша бірлігі – сомони.
.svg)
Оңтүстігінде Ауғанстанмен, солүстігі мен батысында Өзбекстанмен, солтүстігінде Қырғызстанмен, шығысында Қытаймен шектеседі. Жер аумағы – 143,1 мың км². Халқы 9,7 миллион адамға тең (2021). Халқының 62%-ын тәжіктер, 23%-ын өзбектер, 5%-ын орыстар, қалған 10%-ын түрікмендер, қазақтар, қырғыздар, корейлер, немістер, т.б. құрайды.
Географиясы
өңдеуЖерінің 93%-ы Тянь-Шань, Гиссар-Алай және Памир тау жүйелеріне жататын таулардан тұрады. Жартысынан астамы теңіз деңгейінен 3 мың метр биіктікте орналасқан. Тау аралықтарында Ферғана, Гиссар, Вахш, т.б. аңғарлар орналасқан.
Климаты
өңдеуТәжікстанның климаты континенттік, қаңтардың орташа температурасы оңтүстік-батыстың тау аңғарлары мен тау бөктерлерінде 2°, –2°С, солтүстігінде –20°С-қа дейін; температураның абсолюттік минимумы Памирдің Бұлынкөл (тәж. Булункӯл) көлінде –63°С-қа жетеді. Шілденің орташа температурасы 30°С-тан 0°С-қа дейін (Памирде); температураның абсолюттік максимумы 40°С (Төменгі Пяндж). Гиссар жотасының оңтүстік етегіне жылына 1600 мм жауын-шашын түседі. Тау аңғарлары мен қазаншұңқырларда 100 – 150 мм, Шығыс Памирде 72 мм ылғал түседі.
Гидрологиясы
өңдеуТәжікстан жеріндегі тау мұздықтарынан көптеген өзендер бастау алады. Басты өзендері — Сырдария мен Әмудария. Вахш, Пяндж және Кафирниган өзендері Тәжікстан жерінің біраз бөлігін кесіп өтіп, Әмударияға барып құяды. Тәжікстанда өсімдіктердің 5 мыңдай түрі кездеседі. Өзен жайылмаларында тораңғы тоғайлары бар.
Флора және фаунасы
өңдеуТаулы аудандарының жартысын арша орманы алып жатыр. Ылғалды аудандарда жаңғақ, үйеңкі (түркістан үйеңкісі), Сиверс алмасы, алша, бадам өседі. Тәжікстанның фаунасында сүтқоректілердің 81, құстың 365, бауырымен жорғалаушылардың 49, жәндіктердің 7–8 мың түрі кездеседі. Жазық жерлер мен тау бөктерлерінде жайран, қабылан, тоғай маралы, қасқыр, барыс, борсық, жабайы шошқа; таулы өңірде сусар, аю, таутеке, арқар, т.б. мекендейді. Су айдындарында балықтың көптеген түрі бар.
Тарихы
өңдеуЕжелгі тарихы
өңдеу
Тәжікстан аумағын алғашқы адамдар палеолит дәуірінен бастап қоныстанған. Солтүстік және оңтүстік Тәжікстанда палеолит және мезолит дәуірлерінің ескерткіштері көптеп кездеседі. Оңтүстік-батыс бөлігінен неолиттік гиссар мәдениетінің ескерткіштері табылған.
Біздің заманымыздан бұрын 6–4 ғасырларда қазіргі Тәжікстан жері Ахемен әулетінің қол астында болды, біздің заманымыздан бұрын 329 жылы онда Ескендір Зұлқарнайынның әскері басып кірді. Ол Ескендір империясының мұрагері болған Грек-Бактрия патшалығының құрамына кірді.[5] Солтүстік Тәжікстан (Хожант және Пенжакент қалалары) б.з.д. 150 жылы Соғды деп аталатын скифтер мен юечжа көшпенділері басып алған қала-мемлекеттер жиынтығы бөлігінде болды. Жібек жолы қазіргі Тәжікстан жерінде У-ди тұсындағы (б.з.б. 141–87 жж.) қытай зерттеушісі Чжан Цяньның жорығынан кейін өткен.
Юечжа тайпалары құрған Кушан империясы б.з. I-ші ғасырында аймақты өз бақылауына алып, б.з. IV-ғасырына дейін билік етті, осы уақытта аймақта буддизм, несторианшылдық, зороастризм және манихеизм діндері болды. Кейінірек бұл аймаққа көшпелі тайпалар құрған Эфталит империясы қоныс аударып, арабтар VIII ғасырдың басында Ислам дінін әкелді. Орталық Азия Қытайды, солтүстіктегі даланы және ислам орталығын байланыстыратын коммерциялық жол рөлін атқаруды жалғастырды.
Қазіргі Тәжікстан жері 650–680 жылдары Тибет империясы[6] мен Тан әулетінің басшылығында болды, содан кейін ол 710 жылы Омейяд халифатының құрамында болды.
Самани империясы
өңдеу- Тағы қараңыз: Самани империясы
819–999 жылдар аралығында Самани әулеті басшылығындағы Самани империясы аймақтағы парсылардың ықпалын қалпына келтірді және Иранның мәдени орталықтарына айналған Самарқан мен Бұхара (екеуі де бүгін Өзбекстанның бөлігі) қалаларын кеңейтті және бұл аймақ Хорасан деп аталуын бастады. Империяның орталығы Хорасан мен Трансоксианада болды; бұл аймақ қазіргі Ауғанстанды, Иранның, Тәжікстанның, Түрікменстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның және Қазақстанның кейбір бөліктерін және Пәкістанның көп бөлігін қамтиды.
892 жылы Исмаил Самани (892–907) Саманилер мемлекетін біріктірді және бұрын қолданылған феодалдық құрылысты түбегейлі тоқтатты. Қарахан мемлекеті Трансоксиананы жаулап алды (бұл қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан, оңтүстік Қырғызстан және оңтүстік-батыс Қазақстанмен сәйкес) және оны 999–1211 жылдар аралығында биледі. Олардың Трансоксианаға келуі Орталық Азиядағы ирандықтан түркілік үстемдікке түбегейлі ауысуды бастады, бірақ бірте-бірте қараханидтер аймақтың парсы-араб мұсылман мәдениетіне сіңісіп кетті.
XIII-ғасырда Моңғол империясы Орталық Азияны басып алып, Хорезм империясына басып кіріп, қала, халықты тонап, қырып тастады. Түркі-моңғол жаулаушысы Әмір Темір қазіргі Тәжікстан мен Орталық Азияда Темір әулетін құрды.
Бұхара билігі
өңдеу- Тағы қараңыз: Бұхара хандығы
Қазіргі Тәжікстан XVI-ғасырда Бұхара хандығының қол астына өтті. XVIII-ғасырда империяның күйреуімен ол Бұхара әмірлігі мен Қоқан хандығы билігінде болды.
Бұхара әмірлігі XX-ғасырға дейін өзгеріссіз қалды, бірақ XIX-ғасырда Ресей империясы аймақтың кейбір бөліктерін жаулап алуды бастады.
Империя тұсындағы тарихы
өңдеу- Тағы қараңыз: Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері
- Тағы қараңыз: Түркістан генерал-губернаторлығы
Орыс империализмі нәтижесінде Орталық Азия толықтай Ресей империясының құрамына енді. 1864–1885 жылдар аралығында Ресей бірте-бірте Түркістанның бүкіл аумағын өз құрамына енгізді.
1885 жылға қарай Тәжікстан территориясын не Ресей империясы, не оның вассал мемлекеті Бұхара әмірлігі басқарды, дегенмен тәжіктер Ресейдің ықпалын аз сезінді.
XIX-ғасырдың аяғында жәдитшілер өздерін бүкіл аймақта исламдық қоғамдық қозғалыс ретінде танытты. Жәдитшілдер модернизацияны жақтаған және міндетті түрде орысқа қарсы емес болса да, орыстар бұл қозғалысты қауіп ретінде қарастырды, өйткені Ресей империясы негізінен христиан болды. 1910–1913 жылдар аралығындағы Қоқан хандығына қарсы көтерілістер кезінде орыс әскерлері тәртіпті қалпына келтіруге міндетті болды. 1916 жылы шілдеде демонстранттар Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Хожанттағы орыс әскерлеріне күштеп шақыру қаупімен шабуыл жасағанда, наразылық шаралар жалғастырды. Орыс әскерлері Хожантты тез арада қайтарғанына қарамастан қақтығыстар Тәжікстанның әртүрлі жерлерінде жалғаса берді.
Кеңес үкіметі
өңдеу1917 жылғы орыс төңкерісінен кейін Орталық Азиядағы «басмашылар» деген атпен белгілі партизандар тәуелсіздікті сақтау үшін большевик әскерлеріне қарсы соғыс жүргізді. Мешіттер мен ауылдар өртеніп, халық қатты қысымға ұшыраған төрт жылға созылған соғыстан кейін большевиктер жеңіске жетті. Кеңес үкіметі зайырландыру саясатын бастады. Исламды, иудаизмді және христиандықты ұстануға тыйым салынып, тәжік дін басылары қуғын-сүргінге ұшырады, көптеген мешіттер, шіркеулер мен синагогалар жабылды. Кеңестік ауыл шаруашылығы саясатының салдарынан Орталық Азия, соның ішінде Тәжікстан көптеген адамдардың өмірін қиған ашаршылыққа ұшырады.
1924 жылы Өзбек КСР құрамында Тәжік Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды, бірақ 1929 жылы Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы (Тәжік КСР) жеке құрамдас республика статусына ие болды; дегенмен, негізінен этникалық тәжік Самарқан мен Бұхара қалалары Өзбек КСР-ында қалды.
1927–1934 жылдар аралығында әсіресе оңтүстік өңірлерде ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және мақта өндірісінің қарқынды кеңеюі орын алды. Кеңестік ұжымдастыру саясаты шаруаларға қысым әкелді және Тәжікстанда күштеп қоныстандыру болды. Нәтижесінде кейбір шаруалар ұжымдастыруға қарсы күресіп, басмашылар қозғалысын жандандырды.
Сталинның жаппай тазарту саясатының екі кезеңі (1927–1934 және 1937–1938) Тәжікстан Коммунистік партиясының барлық деңгейінен 10 000-ға жуық адамның жұмысынан шығарылуына және қуғын-сүргінге түсуіне әкелді. Қуылғандардың орнына этникалық орыстар жіберілді және кейіннен орыстар барлық деңгейдегі партиялық лауазымдарға, соның ішінде бірінші хатшының жоғары лауазымына үстемдік етті.
1926-1959 жылдар аралығында Тәжікстан халқының арасындағы орыстардың үлесі 1%-дан 13%-ға дейін өсті. 1946-1956 жылдар аралығында Тәжікстан Коммунистік партиясының бірінші хатшысы болған Бобожан Ғафуров Кеңес Одағы кезінде елден тыс маңызы бар жалғыз тәжік саясаткері болды. Одан кейін Тұрсынбай Ұлжабаев (1956–61), Джабар Расулов (1961–1982), Рахмон Нәбиев (1982–1985, 1991–1992) қызметте болды.
1939 жылы тәжіктер Кеңес Армиясы қатарына шақырыла бастады және Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде 260,000-ға жуық тәжік азаматы Германия, Финляндия және Жапонияға қарсы соғысты.
1957–1958 жылдардағы Никита Хрущёвтің «Тың игеру» саясаты кезінде тұрмыс жағдайы, білімі мен өнеркәсібі басқа кеңестік республикалардан артта қалған Тәжікстанға назар аударды. 1980 жылдардың аяғында тәжік ұлтшылдары құқықтарды арттыруға шақырды. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, Тәжікстан 9 қыркүйекте тәуелсіздігін жариялады, бұл күн қазір елдің Тәуелсіздік күні ретінде тойланады.
Тәуелсіздік алуы
өңдеуБүкіл КСРО-да Михаил Сергеевич Горбачёв жариялаған қайта құру (перестройка) дәуірі басталғаннан кейін республикалардың тәуелсіздігін жақтаушылар ашық әрі еркін сөйлей бастады. Тәуелсіздікті жақтаушылар Тәжікстан Исламдық қайта өрлеу партиясы, Тәжікстан Демократиялық партиясы және ұлттық демократиялық «Растохез» (Жаңғыру) қозғалыстары болды.
КСРО ыдырауы қарсаңында Тәжік КСР халқы екі лагерьге бөлінді. Біріншісі Тәжікстанға тәуелсіздік алуды, тәжік мәдениеті мен тілін қалпына келтіруді, Иран, Ауғанстан және басқа елдермен саяси және мәдени қарым-қатынастарды қалпына келтіруді, ал халықтың екінші бөлігі тәуелсіздікке қарсы шығып, КСРО-ның бір бөлігі болып қалуды қалағандар.
Кеңес Одағының сақтау туралы 1991 жылғы референдумда (ел тарихындағы бірінші халықаралық деңгейде бақыланған референдум) Тәжікстандағы сайлаушылардың 97%-ға жуығы 1-сұрақты мақұлдады: «Кез келген ұлттың адам құқықтары мен бостандықтары толық қамтамасыз етілетін тең құқылы егеменді республикалардың жаңарған федерациясы ретінде КСРО-ны сақтау қажет деп санайсыз ба?». Сол жылдың желтоқсанында КСРО таратылған кезде Тәжікстан халқының едәуір бөлігі Кеңес Одағының одақтық республикаларының сол кездегі тәуелсіздікке қол жеткізгенін қолдады.
1990 жылы ақпанда Душанбеде және басқа қалаларда әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығы, тұрғын үйдің болмауы, жастардың жұмыссыздығы салдарынан тәртіпсіздіктер мен ереуілдер басталды. Ереуілдерге ұлтшыл-демократиялық оппозиция мен тәуелсіздік жақтастары қосылып, республиканың тәуелсіздігі мен демократиялық реформаларды талап ете бастады. Исламистер де өз құқықтары мен республиканың тәуелсіздігін сақтауды талап етіп, ереуілдер ұйымдастыра бастады. Кеңес үкіметі жанжалды жою үшін Душанбеге Ішкі әскерлерді енгізді.
Тәуелсіздігі
өңдеуТәуелсіздікке қол жеткізген салысымен Тәжікстанның түрлі топтарының арасында азаматтық соғыс басталды; қақтығыстар көбінесе кландық бөлінісімен ерекшеленді. Осы уақыт ішінде қуғын-сүргін, кедейліктің артуы және Батыста немесе Посткеңестік кеңістікте экономикалық мүмкіндіктердің жақсырақ болуы салдарынан 500,000-нан астам тұрғын қашып кетті. Тұңғыш сайланған президент Рахмон Нәбиұлы Нәбиевтің отставкаға кетуіне мәжбүр болғаннан кейін Эмомали Рахмон 1992 жылы билікке келді, қарашада өткен президенттік сайлауда бұрынғы премьер-министр Әбдумәлік Абдуллаұлы Абдулладжановқа қарсы 58% дауыспен жеңіп шықты. Сайлау соғыс аяқталғаннан кейін өткен, Тәжікстан күйреген күйде болды. Өлгендердің саны 100 мыңнан асады. 1,2 миллионға жуық адам ел ішінде және сыртында босқын болды.
1997 жылы Бас хатшының арнайы өкілі Герд Д. Меррем басшылығымен Рахмон мен оппозициялық партиялар арасында атысты тоқтату келісіміне қол жеткізілді, бұл нәтиже Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік жөніндегі сәтті бастамасы ретінде кеңінен бағаланды. Атысты тоқтату 30% министрлік лауазымдардың оппозицияға өтуіне кепілдік берді. 1999 жылы тағы бір сайлау өтті, оппозициялық партиялар мен шетелдік бақылаушылар оларды әділетсіз деп сынап, Рахмон 98% дауыспен қайта сайланды. 2006 жылғы сайлауда Рахмон тағы да жеңіске жетті (79% дауыспен) және ол өзінің үшінші өкілеттігін бастады. Бірнеше оппозициялық партия 2006 жылғы сайлауға бойкот жариялады және Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) оны жалған деп атап, сынғ алды.
Рахмон әкімшілігі 2010 жылдың қазан айында ЕҚЫҰ тарапынан БАҚ-ты цензура мен репрессияға ұшырағаны үшін тағы да сынға ұшырады. ЕҚЫҰ Тәжікстан үкіметі тәжік және шетелдік сайттарды цензуралады деп мәлімдеді.
Ресей шекара әскері 2005 жылдың жазына дейін тәжік-ауған шекарасында орналасты. 2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі шабуылдардан бері француз әскерлері НАТО-ның Ауғанстандағы халықаралық қауіпсіздік күштерінің әуе операцияларына қолдау көрсету үшін Душанбе әуежайында орналасты. Америка Құрама Штаттары Армиясы мен Теңіз Корпусының қызметкерлері бірнеше аптаға созылатын бірлескен оқу-жаттығу миссияларын өткізу үшін Тәжікстанға мерзімді түрде барады.
2015 жылы мамырда Ішкі істер министрлігінің арнайы мақсаттағы полиция бөлімшесінің командирі, полковник Гулмурод Халимов (Һалимов) Ислам мемлекеті тобына өтіп кеткенде Тәжікстанның ұлттық қауіпсіздігі айтарлықтай іркіліске ұшырады.
2022 жылдың қыркүйегінде Қырғызстан мен Тәжікстан шекарасының көп бөлігінде (соның ішінде Баткен облысында) артиллерияны қолдануды қоса қарулы қақтығыстар орын алды.[7][8]
Саясаты
өңдеу.jpg)
|
_(cropped).jpg)
|
| Эмомали Рахмон Президент |
Қоһир Расулзода Премьер-министр |
Тәжікстанның атқарушы билігі басында елдің президенті және премьер-министр орналасқан. Президент лауазымын 2000 жылдан бергі иегері — Эмомали Шәріпұлы Рахмон.
Заң шығару органы — Жоғарғы Жиналыс атауы бар парламенті; ол екі палатаға бөлінеді: жоғарғы Ұлттық Кеңес палатасы және төменгі Өкілдер палатасы.
Әкімшілік бөлінісі
өңдеу
Әкімшілік жағынан Тәжікстан бір автономиялы облысқа (Таулы Бадахшан автономиялы облысы), екі облысқа (Хатлон мен Соғды облыстары), Республикалық маңызы бар бірнеше ауданға және елордасы Душанбеге бөлінеді.
Экономикасы
өңдеуЭлектр энергетика өндірісі — Тәжікстан индустриясының басты салаларының бірі. Электр энергиясы негізінен Ресейге, Түрікменстанға және Иранға шығарылады. 2002 жылы Тәжікстанның сыртқы сауда айналымы 1,073 млрд долларды құрады. Тәжікстан экспортының 55%-ын алюминий құрайды. 2002 жылы 226,2 мың тонна алюминий сыртқа жөнелтілді. Тәжікстан тау-кен өндірісінің негізгі өнімдері – қорғасын, мырыш, сүрме, сынап, вольфрам, молибден, висмут кендері, алтын және флюорит. Машина жасау және металл өңдеу кәсіпорындары тоқыма станоктарын, ауыл шаруашылық машиналарын, тоңазытқыш, электртехникалық қондырғылар, трактор бөлшектерін, т.б. шығарады. Химия өнеркәсібінен минералды тыңайтқыштар өндірісі дамыған. Құрылыс материалдары өндірісінен цемент-шифер комбинаты, темір-бетон және бетон конструкциялары зауыттары, гипс, алебастр, әктас зауыттар жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығында мақта егуге ерекше көңіл бөлінген. Мақта экспорты сыртқы айналымның 14,1%-ын құрайды. Егістік алқаптың 64,5 мың га жеріне жеміс-жидек, 21 мың га жерге жүзім отырғызылған. Жүзімдік және бақ Тәжікстанның оңтүстік-батыс жағында және Батыс Памирде өрік, шабдалы, алма, алмұрт, айва, анар, інжір өсіріледі. Кейінгі жылдары лимон өсіріле бастады. Етті-жүнді және етті-сүтті мал шаруашылығы дамытылуда. Жібек құрты өсіріледі. Таулы-Бадахшан автономиялы облысында биік таулық жайылымдықтарда мал шаруашылығымен бірге бақ, темекі өсірудің және тау-кен өндірісінің үлесі басым.
Әдебиеті
өңдеу
Тәжікстан әдебиеті қазіргі Иран, Ауғанстан және Орталық Азияны мекендеген иран тілдес халықтардың жазба ескерткіштерінде сақталған үлгілерден құралады. IX–XX ғасырлар аралығында тәжіктің классикалық әдебиеті пайда болды. Оны үш дәуірге бөлуге болады: IX–XV ғасырлардағы иран-тәжік әдебиеті; XVI–XIX ғасырлардың 1-жартысы аралығында Орталық Азияда қалыптасқан әдебиет; XIX ғасырдың 2-жартысы мен XX ғасырдың басы аралығын қамтитын тәжіктің ағартушылық әдебиеті.
Тәжік халқының көрнекті жазушылары қатарында жиі Садриддин Айни (1878–1954), Әбілқасым Лаһути (1887–1957), Мырза Тұрсынзаде (1911–1977), Пейрав Сулеймани (1899–1933), Розия Озод (1893–1957), Аминджан Шукухи (1923–1979), Лоиқ Шерәлі (1941–2000) және Бозор Собир (1938–2018) жатқызылады.
Мәдениеті мен өнері
өңдеуТәжікстан аумағында кездесетін ежелгі өнер ескерткіштері мезолит дәуіріне жатады. Грек-Бактрия (біздің заманымыздан бұрын 3 – 2 ғасырлар) және Кушан патшалығы кезеңінде эллиндік типтегі қалашықтар (Саксан-Охур, Шахринау, т.б.) салынған.
V-ғасырдан бастап мұнаралы қорған-қалалар (Пенжакент) тұрғызылды. Ауылдық жерлерге қарауыл мұнаралары (Моншақ төбе, т.б.) салынды.
Ислам діні енгеннен кейін тәжік бейнелеу өнерінде ою-өрнекке баса көңіл бөлініп, монументті сән өнері өркен жайды.
Тәжік музыка мәдениетінің түп төркіні ежелгі Бактрия, Соғды және Уструшана мемлекеттері өнерімен байланысты. Музыкалық аспаптары, дутар, танбур, думбрак, карнай, дойра ежелгі дәуірден жеткен. Тәжікстан жерінде драма театры 1929 жылы ашылды. 1939 жылы алғашқы тәжік операсы – «Восе көтерілісі» қойылды. 1938 жылы Тәжік филармониясы ашылды. Тәжікстанда хроникалы қысқа метражды фильмдер 1929 жылдан түсіріле бастады. 1932 жылы “Дәурені өткен әмірлер” атты тәжіктің алғашқы көркем фильмі өмірге келді. 1999 жылы Тәжікстанда Самани әулеті мемлекетінің 1100 жылдығы аталып өтілді. Душанбедегі Ұлттық тарихи музейде Самани әулеті кезіндегі музыкалық аспаптардың, киімдердің, қолөнер үлгілерінің көрмесі ұйымдастырылды. Осы мерейтойға орай Самани әулеті мемлекетінің тарихына, мәдениеті мен өнеріне қатысты 189 кітап жарық көрді. Тәжікстанда қазіргі кезде жыл сайын халық өнерпаздарының Андалеб (Бұлбұл) атты байқауы өткізіледі. 1999 жылы «Парасту – 99» (Қарлығаш) атты театр фестивалі ұйымдастырылды. Бұл фестивальға Тәжікстандағы 14 театр қатысты.[9][10]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ TAJIK ii. TAJIK PERSIAN – Encyclopaedia Iranica
- ↑ [1]
- ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ История Таджикистана (орыс.). advantour.com.
- ↑ Matthew T. Kapstein "The Tibetan Empire, late eighth-early ninth centuries" (ағыл.).
- ↑ Қырғыз-тәжік шекарасындағы қақтығыс. Не болды? (қаз.). Азаттық радиосы (16 қыркүйек 2022).
- ↑ Қырғыз-тәжік шекарасындағы қақтығыс — Егемен Қазақстан (қаз.). Егемен Қазақстан (қыркүйек 2022).
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- ↑ География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
