Юечжа

Юечжа (қыт. 月氏), юечжи, ұлы иозы, ұлы ружы – көне халық. Б.з.б. 3 – 2 ғасырлардан тарихи дерек көздерінде кездесе бастайды. Қытай дерек көздеріне қарағанда, юечжа бес тайпадан тұрған. Алғашқыда иваттар, кейіннен ятилер деп аталған. Отандық тарихнамада юечжилердің шығу тегі, орны мен рөлі, кейінгі уақыттардағы тарихы жете қарастырылмаған. Мұны дерек көздерінің жетіспеушілігімен түсіндірген дұрыс. Кезінде Птоломей юечжаларды тохарлармен туыстас халық деп жорамалдаған. Сондай-ақ юечжалар массагет, скиф және басқа тайпалардың тармағы болуы мүмкін деген болжамдар бар. Ғалымдардың басым бөлігі юечжа халқын тохарлардың арғы ата-бабалары деген пікірді ұстанады. Жазба деректемелерге қарағанда, юечжалар әуел баста Орталық Азияда тұрған. Б.з.б. 3 ғасырдың 2-жартысында қуатты мемлекетке айналып, ғұн билеушілері оларға өздерінің ұлдарын аманатқа беріп тұруға міндетті болған. Кейіннен ғұндар Мөде шаньюй тұсында күшейіп, б.з.б. 176 ж. юечжаларға ойсырата соққы берді. Екі жылдан кейін Мөденің ұлы юечжаларды біржолата талқандады. Олар батысқа, Шығыс Түркістан мен Жетісуға ығысты. юечжалар бұл жерде сақтарды күйреткенімен, үйсіндерден жеңілді. Сөйтіп, олар Орталық Азияның оңтүстігіне жылжып, б.з.б. 128 ж. Бактрияны жаулап алды. Зерттеушілердің пікірінше бір бөлігі Шығыс Түркістан мен Жетісуда қалған. Сол себепті Бактрияны қоныстанған юечжалар “Ұлы Юечжа”, Шығыс Түркістанда қалғандары “Кіші Юечжа” деп аталды. Бактриялық юечжалар ябғұлар басқарған бес иелікке бөлінді. Осыдан 100 жыл өткеннен кейін Гуйшуан (Кушан) руынан шыққан Куджула Кадфиз өзге төрт иелікті өзіне бағындырып, Кушан патшалығын құрды. юечжалар отандық тарихта айтарлықтай із қалдырған. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жерінен олардың бірнеше қорымдары аршылып, зерттелді. Археологиялық материалдар юечжалар мен үйсіндер тұсындағы сан қырлы мәдениеттің орта ғасырларда аздап өзгерістерге ұшырап, өз жалғасын тапқандығын айғақтайды.

Юечжи халқының Орталық Азияға орналасуы б.з.б 176 - ж - б.з. 30 - ж