Нацистік Германия

Нацисттік Германия; гитлерлік Германия, Үшінші рейх (нем. Das Dritte Reich) немесе фашистік Германия; 1943 жылға дейін ресми атауы – Германиялық рейх (нем. Deutsches Reich), сосын Ұлы Германиялық рейх (нем. Großdeutsches Reich) — Адольф Гитлер басқарған Ұлтшыл-социалистік неміс жұмысшылар партиясының 1933 жылдан 1945 жылға дейін тоталитарлық диктатура басқару кезеңіндегі неміс мемлекетінің тарихи атауы.

Неміс рейхі нем. Deutsches Reich (1933 – 1943) Ұлы Германиялық рейх нем. Großdeutsches Reich (1943 – 1945) 1933–1945 жылдардағы Германия
← 28 ақпан 1933 — 23 мамыр 1945 →   →   →   →
Байрағы Эмблемасы
Ұраны «Бір халық, бір рейх, бір фюрер» нем. Ein Volk, ein Reich, ein Führer
Әнұраны «Немістердің әні» (нем. Deutschlandlied) «Хорст Вессельдің әні» нем. Horst-Wessel-Lied
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Германияның аумақтық бақылауы (1942 жылдың аяғы):     Германия     Рейхскомиссариаттар     Әскери әкімшіліктер
Астанасы	Берлин
Ірі қалалары	Берлин, Нюрнберг, Мюнхен, Дрезден, Гамбург, Вена, Дюссельдорф
Тіл(дер)і	неміс тілі
Діні	зайырлы мемлекет
Ақша бірлігі	рейхсмарк (ℛℳ)
Аумағы	633 786 км² (1938) 823 505 км² (1940/41)
Халқы	79,375,281 (1939) 109,518,183 (1940)
Басқару формасы	Тоталитарлы диктатурадағы Унитарлы Нацистік бірпартиялы фашистік мемлекет
Фюрер
- 1934 – 1945	Адольф Гитлер
Рейхспрезидент
- 1934 жылға дейін	Пауль фон Гинденбург
Рейхсканцлер
- 1933 – 1945	Адольф Гитлер
- 1945	Йозеф Геббельс
- 1945	Людвиг Шверин фон Крозиг
← Саар облысы ← Бірінші Аустрия Республикасы ← Клайпеда аймағы ← Чехословакия ← Польша Республикасы (1918-1939) ← Дания ← КСРО Польша Халық Республикасы → Чехословакия → Одақтастар әскерлерінің Аустрияны басып алуы →

Нацистік Германияның тіршілік кеңістігі, «арийлердің» нәсіл тазалығы, антисемитизм, Версаль келісімі нәтижесінде Германияның жерінің қысқартылғаны және сол арқылы абыройының аяқасты етілгені үшін кек алу, Кеңес Одағына қарсы бағытталған антикоммунизм секілді ұғымдарға негізделген саясаттары Екінші дүниежүзілік соғыстың және соның кезінде фашистік режимнің миллиондаған еврейлерді, саяси қарсыластарын және басқа да топтарды Холокост немесе Шоа деген атпен белгілі қырып-жоюының басты себептері болып саналады.

Соғыстың аяғына қарай Германияның инфраструктурасы қирап, одақтастардың бомбылаулары және қала ішінде жүргізілген ұрыстардың нәтижесінде (әсіресе 1945 жылы Берлин қаласының ішінде болған ұрыстардың нәтижесінде) басты қалалары үйінділерге айналды.

Нацист билігінің кезінде Германия, әскери және территориялық тұрғыдан алғанда, 1940-шы жылдардың басында Еуропаның билеуші мемлекетіне айналды. 1938 жылы Аустрияны өзіне қосып алғаннан кейін Қасиетті Рим империясы заманынан бері Аустрияны қамтыған алғашқы герман мемлекетіне айналды. Нацист режимі 1945 жылы күйрегеннен кейін Аустрия қайтадан тәуелді мемлекетке айналды. Сол күйреудің тағы бір нәтижесі – Германия өзінің Пруссия деген өте маңызды тарихи аймағынан толығымен айырылып қалды.

Аты

Германияның ресми аты 1933 жылы нацистер билік басына келген соң өзгертілген жоқ. Оның аты 1871 жылы Германия біріккен мемлекет ретінде құрылғаннан бері болып келгендей Deutsches Reich (яғни «Герман рейхы») болып қала берді. Тек 1943 жылы ғана фашист үкіметі ресми түрде Германияның атын Großdeutsches Reich (яғни Ұлы Герман рейхы) деп өзгертті. Ол ат қолданыста 1945 жылғы май айына дейін қала берді

Нацистік партия Drittes Reich («Үшінші рейх») және Tausendjähriges Reich («Мыңжылдық рейх») деген аттарды өздері құрғылары келген барлық неміс ұлтының өкілдерін қамтитын империяны атау үшін қолданатын. «Мыңжылдық рейх» деген атау қысқа ғана уақыт қолданылып, 1939 жылы келемеждеу болмасын деп қолданыстан шығарылды. 1945 жылғы мамырдың 8-інен кейін Үшінші рейх туралы жазылған кітаптар мен мақалаларда сол «мыңжылдық» деген сөз оның іс жүзінде өмір сүрген он екі жылымен көп рет салыстырылды.

Тарихы

Билікке келу

Нацистердің билікті басып алуға алғашқы әрекеттері 1923 жылы 8-9 қарашада "Сыра бүлік" кезінде жасалды. Бүлік неміс ұлтының назарын Гитлерге аударды. Оған бүкіл әлемдегі газеттердегі алғашқы беттердің тақырыптары арналды. Оның қамауға ерді 24 күндік судебный процесс, ол үлкен мемлекеттердің жариялылық көп болды платформасы бойынша насихаттау үшін национал-социалистік идеялар оның партиясы. Гитлер мемлекетке опасыздық жасағаны үшін кінәлі деп танылып, 5 жылға бас бостандығынан айырылды. Қорытындылай келе (Ландсбергте) тұтқындарға "Менің күресім" (Mein Kampf) кітабының бір бөлігін жазды. 1924 жылы 20 желтоқсанда 9 ай түрмеде болғаннан кейін Гитлер босатылды. Бүліктің сәтсіздігі оны барлық мүмкін үгіт-насихат құралдарын қолдана отырып, билікке тек заңды жолмен келуге болатындығына сендірді.

1932 жылы Рейхстагтағы екі жалпы сайлауда нацистер ең көп дауыс жинаған болса да, олардың көпшілігі болған жоқ. Сондықтан Гитлер неміс ұлттық халықтық партиясымен бірлесіп құрылған қысқа мерзімді коалициялық үкіметті басқарды. Саясаткерлердің, өнеркәсіпшілердің және іскер топтардың қысымымен президент Пауль фон Гинденбург 1933 жылы 30 Қаңтарда Гитлерді Германия канцлері етіп тағайындады. Бұл оқиға Machtergreifung ("билікті басып алу") ретінде белгілі.

1933 жылдың 27 ақпанына қараған түні Рейхстаг ғимараты өртенді. Голландиялық коммунист Маринус ван дер Люббе өртеуге кінәлі деп танылды. Гитлер өртеу коммунистік көтерілістің басталуын атап өтті деп мәлімдеді. 1933 жылы 28 ақпанда қабылданған Рейхстагты өртеу туралы жарлық азаматтық бостандықтардың көпшілігін, соның ішінде жиналыс пен баспасөз бостандығын алып тастады. Сондай-ақ, Жарлық полицияға адамдарды белгісіз мерзімге қамауға алуға рұқсат берді. Заңның қабылдануы осы шараны қоғамдық қолдауға алып келген үгіт-насихат науқанымен қатар жүрді. Қатыгез басуды коммунистер тарапынан СА қабылданған еліміз бойынша 4000 мүшелерінің Коммунистік партиясы Германияда тұтқындалды.

1933 жылы наурызда Рейхстагта 444-ке қарсы 94 дауыспен Веймар Конституциясына түзету енгізілді. Бұл түзету Гитлер мен оның кабинетіне заңдар қабылдауға мүмкіндік берді – тіпті Конституцияны бұзған заңдар – Президенттің немесе Рейхстагтың келісімінсіз. Заң жобасын қабылдау үшін үштен екі көпшілік дауыс қажет болғандықтан, нацистер бірнеше социал-демократиялық Депутаттарға жол бермеу үшін қорқыту тактикасын, сондай-ақ Рейхстагты өртеу туралы Жарлықтың ережелерін қолданды, ал коммунистерге тыйым салынды. 10 мамырда Үкімет социал-демократтардың активтеріне тыйым салды және 22 маусымда оларға тыйым салынды. 21 Маусымда СА неміс ұлттық халықтық партиясының кеңселерінде – олардың бұрынғы коалициялық серіктестерінде тінту жүргізді, содан кейін ол 29 маусымда құлады. Қалған ірі саяси партиялар костюмді ұстанды. 1933 жылы 14 шілдеде Германия нацистік партияның Германиядағы жалғыз заңды партиясы болған Заңның қабылдануымен бір партиялы мемлекет болды.

Жаңа партиялардың құрылуы да заңсыз деп жарияланды және әлі таратылмаған барлық басқа саяси партияларға тыйым салынды. Бұл рұқсат беру актісі кейіннен нацистер орнатқан диктатураның құқықтық негізі болады. 1933, 1936 және 1938 жылдардағы қарашада одан әрі сайлау нацистердің бақылауында өтті, онда тек партия мүшелері және аз ғана тәуелсіз адамдар сайланды.

Жер және жергілікті өзін-өзі басқаруды жою

Дәстүрлі неміс мемлекеттері ресми түрде жойылмаса да (1937 жылы Любек қоспағанда), олардың конституциялық құқықтары мен егемендігі бұзылып, сайып келгенде тоқтатылды. Гитлер билікке келген кезде Пруссия федералды бақылауда болды, бұл процестің үлгісі болды.

1871 жылы Біртұтас неміс мемлекеті құрылғаннан бері оның федералды құрылымы болды және Веймар конституциясы қабылданғаннан кейін орталықтандырылмаған: ел аумағы өзінің Конституциялары, заңдары мен билігі бар аймақтарға (жерлерге) бөлінді.

1933 жылы 7 сәуірде "рейхпен жерді біріздендіру туралы" екінші заң қабылданды (Германия жерінде императорлық губернаторлар институты (рейхсстатталтер, Рейхсстатталтер) енгізілген (нем. Zweites Gesetz zur Gleichschaltung der Länder mit dem Reich). Губернаторлардың міндеті жергілікті билік органдарын басқару болды, оларға төтенше өкілеттіктер берілді (оның ішінде ландтагты тарату, министр-президент басқаратын жер үкіметін тарату және құру құқығы). 1934 жылғы 30 қаңтардағы "Рейхтің жаңа құрылысы туралы" Заңымен (Gesetz über den Neuaufbau des Reichs) жердің егемендігі жойылды, барлық жерлердегі ландтагтар таратылды. Германия унитарлы мемлекетке айналды. 1935 жылы қаңтарда императорлық губернаторлар Үкіметтің тұрақты өкілдері болды. 1937 жылы 1 сәуірде Любек Еркін қала мәртебесін жоғалтып, Шлезвиг-Гольштейн құрамына кірді.

Рейхсрат (Германия парламентінің жоғарғы палатасы, Веймар конституциясы бойынша жер өкілдігінің органы) алдымен өкілеттіктерден толықтай айырылды және 1934 жылы ақпанда таратылды. Сол жылы крейстагтар мен гемайндераттар жойылды.

Бұрын Пруссия провинцияларының жергілікті өзін — өзі басқаруы жойылды-алдымен Пруссия провинциялары мен аудандарының ландтагтарының және крейстагтардың өкілеттіктері провинциялық, округтік және аудандық комитеттерге берілді, кейінірек провинциялар ландтагтары, провинциялық комитеттер мен ландесгауптманның лауазымдары толығымен жойылды.

Нацизм идеологиясы

Үшінші Рейхтің және Ұлттық Социалистік неміс жұмысшы партиясының ресми идеологиясы ұлттық-социализм, ультра оңшыл, нәсілшіл, антисемиттік доктрина болды.

Нацистік идеология антисемитизм, нәсілдік гигиена және эвгеника элементтерін біріктіріп, оларды неміс халқы үшін көбірек өмір сүру үшін пангерманизм мен аумақтық экспансионизммен біріктірді. Режим Польша мен Кеңес Одағына шабуыл жасау арқылы осы жаңа аумақты иемденуге тырысты, онда тұратын еврейлер мен славяндарды жер аударуға немесе өлтіруге тырысты, олар арийлік мырзалар нәсілімен және еврей-большевиктік қастандықтың бір бөлігімен салыстырғанда төмен деп саналды.

Нацистік режим тек Германия ғана большевизм күштерін жеңіп, адамзатты халықаралық еврейлердің әлемдік үстемдігінен құтқара алады деп сенді.

Нацистер өмірге лайықсыз деп санайтын басқа адамдардың арасында ақыл-есі кем, сығандар, гомосексуалдар, Иегова куәгерлері және әлеуметтік маргиналдар болды. Сонымен қатар, масондар қатты бақылауға және қудалауға ұшырады.

Нюрнберг заңдарының диаграммасы нацистік Германияның нәсілдік саясатында қолданылатын жалған ғылыми нәсілдік бөлімшелерді көрсетеді.

Фолькиш қозғалысының әсерінен (ұлтшыл, сондай-ақ нәсілшіл қозғалыс) режим мәдени модернизмге қарсы болды және зиялылыққа зиян келтіретін кең армияның дамуын қолдады.

Нюрнберг нәсілдік заңдары

1935 жылғы 15 қыркүйектегі Нюрнберг заңдарының сипаттамасы және 1935 жылғы 14 қарашадағы "Нюрнберг заңдары" нәсілдік сәйкестендірудің құқықтық негізін құрды. Тек төрт еврей емес неміс ата-әжелері бар адамдарда (сол жақтағы жоғарғы қатардағы төрт ақ шеңбер) "неміс қаны" болған.

Нацистер еврейді үш-төрт еврей ата-әжесінен шыққан адам ретінде анықтады (жоғарғы оң жақтағы қара шеңберлер). Ортасында "аралас қан" "бірінші немесе екінші дәрежелі" адамдар тұрды. Еврей атасы мен әжесі бұрын-соңды Еврей діни қауымдастығының мүшесі болған адам ретінде анықталған. Сондай-ақ, рұқсат етілген некелердің ("Ehe gestattet") және тыйым салынған некелердің ("Ehe verboten") тізімін қамтиды.

Нәсілдік және әлеуметтік қудалау

Еврейлерді қудалау

«Сары белгі» – нацистік Германияда және жаулап алынған аумақтарда барлық еврейлер тағып жүруге міндет болған белгі.

Еврейлерді кемсіту билікке келгеннен кейін бірден басталды. SA (Sturmabteilung – Шабуыл жасақтары) мүшелерінің еврей кәсіпорындары мен синагогаларына бір айлық шабуылдарынан кейін 1933 жылы 1 сәуірде Гитлер еврей кәсіпорындарына ұлттық бойкот жариялады. 7 сәуірде қабылданған кәсіби азаматтық қызметті қалпына келтіру туралы Заң арийлік емес барлық мемлекеттік қызметшілерді заңгерлік кәсіп пен мемлекеттік қызметтен кетуге мәжбүр етті. Осыған ұқсас заңнама көп ұзамай басқа еврей мамандарын тәжірибе жасау құқығынан айырды, ал 11 сәуірде кез-келген адам бұл туралы жарлық шығарды, кем дегенде бір еврей ата-анасы немесе ата-әжесі болған адам арий емес болып саналды. Еврейлердің әсерін мәдени өмірден алып тастау мақсатында Ұлттық социалистік неміс студенттер лигасының мүшелері кітапханалардан неміс емес деп саналған барлық кітаптарды алып тастады және 10 мамырда бүкілхалықтық кітап өртенді.

Режим зорлық-зомбылық пен экономикалық қысымды пайдаланып, еврейлерді өз еркімен елден кетуге шақырды. Еврей кәсіпорындарына базарларға кіруге тыйым салынды, жарнамалауға тыйым салынды және мемлекеттік келісімшарттарға қол жеткізуден айырылды. Азаматтар қудаланып, қатыгез шабуылға ұшырады. Көптеген қалаларда еврейлерге кіруге тыйым салатын тақтайшалар ілулі тұрды.

Сынған әйнек түні

Сынған әйнек түнінен кейінгі күні

1938 жылы 7 қарашада жас еврей Гершель Гриншпан Германиядағы отбасына жасалған қарым-қатынасқа наразылық білдіру үшін Париждегі Германия елшілігінің хатшысы Эрнст фон Ратты атып өлтірді. Бұл оқиға екі күннен кейін нацистердің еврейлерге қарсы жасаған ойранына себеп болды. SA мүшелері бүкіл Германиядағы синагогалар мен еврей мүліктерін зақымдады немесе жойды. Бұл ойран кезінде кем дегенде 91 неміс еврейі өлтірілді, кейінірек (Kristallnacht – сынған әйнек түні) деп аталды.

Алдағы айларда еврейлерге тағы да шектеулер қойылды: оларға бизнес жүргізуге немесе бөлшек сауда дүкендерінде жұмыс істеуге, көлік жүргізуге, киноға баруға, кітапханаға баруға немесе қару ұстауға тыйым салынды, еврей оқушыларды мектептерден шығарылды. Еврей қауымы Сынған әйнек түнінен бір миллиард марка көлемінде айыппұл төлеп, кез келген сақтандыру төлемдері тәркіленетінін айтты.

1939 жылға қарай Германиядағы 437 000 еврейдің 250 000-ға жуығы АҚШ, Аргентина, Ұлыбритания, Палестина және басқа елдерге қоныс аударды. Көбі континенттік Еуропада қалуды таңдады. Палестинаға эмигранттарға Хаавар келісімінің шарттарына сәйкес ол жақта мүлікті беруге рұқсат етілді, бірақ басқа елдерге қоныс аударғандар іс жүзінде барлық мүліктерін қалдыруға мәжбүр болды және оны үкімет тәркілеп алды.

Әйел құқықтары

Германияда әйел құқықтары бүгінгі стандарт бойынша төмен болған. Әйелдерге үкімет орындарда және заңгер, сот, дәрігер ретінде жұмыс істеуге тыйым салынған.

Гитлер елдің демографиялық ситуация жайын ойлап, және туылу деңгейін арттыру - патриоттық міндет пен әйелдердің мақсаты болып санаған. Й. Геббельс айтуы бойынша "Әйелдің мақсаты - әдемі болып, балаларды әлемге әкелу". Германияда "Әр әйел елге бір баладан сыйлау керек" деген лозунг таралған, бірақ туылған бала - арийлік нәсіл және ұл бала болу қажет. Сегіз немесе одан да артық бала туған анаға "Неміс анасы" деген медаль берген.

Оқу жүйесі

Жаңа идеологиямен бірге жаға оқу жүйесі де келген. Нацисттер балаларды оқытуына көп назар аударған. Мектептерде балаларды физикалық мен әскери дайындық өткен. Оқушы дене шынықтырудан нормаларды тапсырмай алмаса, оны мектептен шығару мүмкін еді. Идеологиялық сабақтар басқа пәндерге қарағанда артық көрілген. Неміс тарихы керісінше, фашисттердің үкіметке келуінен бастап, ежелгі әлемге дейін өткен. "Расалық биология" пәні еңгізіліп, балаларға нәсілдік тазалық үйреткен.

Екінші Дүниежүзілік соғыс

1936 ж. Германия мен Жапония «антикоминтерндік пактіге» қол қойды, 1937 ж. оған Италия қосылып, Ось құрылды. Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935-36 ж. Эфиопияда, Германия мен Италия 1936 — 39 ж. Испанияда басқыншылық соғыстар жүргізді. 1938 ж. Германия Австрияны, Мюнхен келісіміне (1938 ж. 29 қыркүйекте Мюнхен қаласында Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия үкімет басшылары кездесіп, Чехословакияның Судет облысын немістерге беру, Германия көршілерінен басқа жер талап етпеуге келісім жасасты) сәйкес Чехословакияның Судет облысын, 1939 ж. наурызда Чехословакияны, Литваның Мемель облысын, сәуір айында Италия Албанияны басып алды. Еуропада өз мүдделерін қорғау үшін Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Польша, Румыния, Грекия, Түркия елдерін қорғауға міндеттеме алды, сондай-ақ, КСРО-мен ұжымдық қауіпсіздік жөнінде келіссөз жүргізді. Кеңес өкіметі олардың кейбір талаптарымен келіспей, келіссөзді тоқтатты да, керісінше, Германиямен өзара шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж. 23 тамыз) қол қойды.

Осы Молотов-Риббентроп келісімі (В.Молотов КСРО-ның, М.Ребентроп Германияның атынан келісімге қол қойған) бойынша екі мемлекет жасырын түрде Шығ. Еуропадағы өздерінің ықпал ету аймақтарын бөлісіп алды. Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Бессарабия және Польшаның шығыс бөлігі (Нарва, Висла, Сен өзендерінің шығыс жағы) Кеңес Одағына, ал қалған бөліктер түгелімен Германияға тиесілі болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия және оның одақтастары Еуропада жаулап алған жерлер (көкпен боялған).

Соғыстың 1-кезеңі (1939 ж. 1 қыркүйек — 1941 ж. 21 маусым). КСРО-мен келісімге келгеннен кейін 1 қыркүйекте Германия Польшаға шабуыл жасады, ал 3 қыркүйекте Ұлыбритания мен Франция Германияға соғыс жариялады. Поляк армиясы 8-28 қыркүйекте Варшаваны ерлікпен қорғағанымен еріксіз берілді. 17 қыркүйекте Қызыл Армия Молотов — Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның шекарасынан өтіп, Бат. Украина мен Бат. Белоруссияны өзіне қосып алды, ал қыркүйек — қазан айларында Эстония, Латвия, Литва үкіметтерімен өзара көмек шарттарын жасасып, әскер кіргізді. Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Германияға соғыс жариялағандарымен, 9 ай бойы ешқандай ұрыс қимылдарын жүргізген жоқ. Осыны пайдаланған Германия Ұлыбритания теңіз флотына соққы берді де, Бат. Еуропаны жаулап алуға кірісті. 1940 ж. сәуір — мамыр айларында Норвегия мен Дания жаулап алынып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланд, Люксембургке, әрі қарай Францияға басып кірді. Петен бастаған француз үкіметі қарсыласудан бас тартып, 22 маусым күні берілді. Оңт. Францияда Петеннің «қуыршақ үкіметі» құрылып, елдің қалған бөлігінде герман билігі орнады. Маусым айында (1940) Италия үкіметі де Франция мен Ұлыбританияға соғыс жариялады. Енді гитлершілер ағылшын қалаларын аяусыз бомбалауға кірісті. Бірақ Гитлер Ұлыбританияға басып кіруден бас тартып, Кеңес Одағымен соғыска мұқият дайындала бастады. Жапониямен, Италиямен достық нығайтылды. Балқан компаниясы (1941) нәтижесінде Грекия жаулап алынып, Югославияда фашистік Сербия, Хорватия «мемлекеттері» құрылды. Румыния, Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одаққа қосылды. Басып алынған жерлерді қырып жою, еріксіз жұмысқа пайдалану саясаты жүргізіліп, нәтижесінде фашистерге қарсы қарсыласу қозғалысы дүниеге келді. АҚШ үкіметі бейтараптық саясатынан бас тартып, Ұлыбритания мен басқа да Еуропадағы соғысушы елдерге несиеге немесе жалға соғыс материалдарын (лендлиз) беру туралы заң қабылдады (1941 ж. 11 наурыз).

Соғыстың 2-кезеңі (1941 ж. 22 маусым – 1942 ж. 18 қараша). 1941 ж. 22 маусым күні Германия КСРО-ға басып кірді. Германияға Мажарстан, Румыния, Финляндия, Италия мемлекеттері қосылды. Соғыс қиян-кескі сипат алып, Германия өзінің Қарулы Күштерінің 77%-ын осы майданда ұстады. Мәскеу шайқасында (30.9.1941 – 20.4.1942) және Сталинград шайқасында (1942, шілде, – қараша) кеңес армиясы өз отанын қорғап қалды. 1941 ж. шілдеде КСРО үкіметі Ұлыбритания және эмиграциядағы Польша, Чехословакия үкіметтерімен келісімге келді. Қыркүйектің аяғы – қазан айының бас кезінде (1941) Мәскеуде АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері КСРО-ға қару-жарақпен көмек беру жөнінде келісімге қол қойды. Гитлерге қарсы одақтың негізі қаланды.

1943 ж. жазда өткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен Қызыл Армия бөлімдері жаппай шабуылға шығып, Украина мен Беларусьті азат етуге кірісті (к. Курск шайқасы). Германияның негізгі күші шығыс майданда болғанын пайдаланған одақтастар 1943 ж. жазда Сицилияны басып алып, Апенин түбегіне беттеді. Одақтастардың шабуылы мен антифашистік қозғалыстың күшеюі нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини үкіметі құлап, П.Бадальо бастаған жаңа үкімет 3 қыркүйекте АҚШ-пен, Ұлыбританиямен уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша күш жіберіп, Италия армиясын қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943 ж. өткен Каир және Тегеран конференцияларында ағылшын — американ үкіметтері 1944 ж. мамыр айында Бат. Еуропада екінші майдан ашуға келісті, ал Кеңес Одағы соғыс аяқталғаннан кейін Жапониямен соғысуға міндеттенді. Соғыстың 4-кезеңі (1944 ж. 1 қаңтар — 1945 ж. 8 мамыр).

Соғысқа 61 мемлекет, дүниежүзі халқының 80%-ы қатысты. Соғыс қимылдары 40 мемлекет жерінде жүріп, 110 млн. адам әскерге алынды. 50 — 55 млн. адам қазаға ұшырап, 4 триллион долл. көлемінде шығын шықты. Соғыстың аяғында фашизм толық күйреп, Бат. Еуропа елдерінде демократияның орнауына жол ашылды.

Соғыстан кейінгі кезең

Фашистік Германияның мемлекеттік құрылымдары Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіліске ұшырағаннан кейін өз қызметін тоқтатты. 1933-1945 жылдары Германияның нацистік басшылығы қатал ішкі және сыртқы саясат жүргізді, оның ұйымдастырушылары Нюрнберг сотында сотталды. NSDAP басшылығы мен Германияның кейбір күш құрылымдары - СС (соның ішінде СД) мен гестапо қылмыстық ұйымдар деп танылды.

Үшінші рейхтың мемлекеттік жүйесі

Құқықтық жүйе – Жоғарғы сот – Рейхсгерихт, апелляциялық соттар – ең жоғарғы жер соттары (Oberlandesgericht), бірінші сатыдағы соттар – жер соттары (Landgericht), сот жүйесінің ең төменгі сатысы – аудандық соттар (Amtsgericht), ең жоғарғы әкімшілік соттар Әкімшілік сот инстанциясы императорлық сот (Reichsverwaltungsgericht), әкімшілік апелляциялық соттар - жоғары жердегі әкімшілік соттар (Oberlandesverwaltungsgericht), бірінші сатыдағы әкімшілік соттар - Жердегі әкімшілік соттар (Landesverwaltungsgericht), әскери соттың жоғарғы соты - Императорлық әскери сот (Reichskriegsgericht), әкімшілік апелляциялық соттар - жоғары әскери соттар (Oberkriegsgericht), бірінші сатыдағы әкімшілік соттар - әскери соттар ( Kriegs) соты (Фольксгерихт).

Қарулы Күштер –

Құрлық әскерлері – «Армия» (немісше Heer).

Әскери-теңіз күштері – «Әскери флот» (неміс Kriegsmarine).

Әуе күштері - «Әуе гвардиясы» (неміс Luftwaffe).

СС әскери құрамалары – «СС әскерлері» (неміс Ваффен-СС).

Олар жалпыға бірдей әскери міндеттілік негізінде алынды.

Нацистік Германияның белгілі адамдары

Нацистік партияның және нацистік өкіметтің жетекшілері мен лауазымды адамдары

• Артур Аксманн — нацистік Германияның саясаткері, неміс жастарының Гитлер жастары ұйымының жетекшісі (1940-1945), Рейхслейтер.
• Эрнст Вильгельм Боле — Фашистік Германияның партия және мемлекет қайраткері Гаулейтер, NSDAP шетел ұйымының басшысы, Германия рейх сыртқы істер министрлігінің мемлекеттік хатшысы С.С.Обергруппенфюрер (1943 ж. 21 маусым).
• Мартин Борманн — Неміс мемлекет және саяси қайраткері, NSDAP партиясының канцеляриясының басшысы (1941-1945), Фюрердің жеке хатшысы (1943-1945), рейхтің партия істері жөніндегі министрі
• Карл Брандт —Денсаулық сақтау жөніндегі рейх комиссары, А.Гитлердің жеке дәрігері, әскери қылмыскер. Дәрігер-хирург, білімі бойынша профессор.
• Алоиз Бруннер —бұрынғы SS Гауптстурмфюрер, «еврей мәселесінің түпкілікті шешімі» деп аталатын Адольф Эйхманның негізгі серіктестерінің бірі.
• Отто Дитрих — Фашистік Германияның партия және мемлекет қайраткері Рейхслейтер (1933 ж. 2 маусым – 1945 ж. 8 мамыр), НСДАП баспасөз хатшысы
• Адольф Эйхманн — Неміс С.С.Оберштурмбаннфюрер, 1939 жылдың желтоқсанынан IV D 4, кейін IV В 4 («Эйхман кафедрасы» немесе «еврей бөлімі») кафедра меңгерушісі.
• Фатос фон Приштина — Reich Ministry Of Albanian Territory
• Карл Филер — NSDAP партиясының жетекшісі Рейхслейтер (2 маусым 1933 ж. – 8 мамыр 1945 ж.), NSDAP муниципалдық саясат бас басқармасының императорлық басшысы (1930-1945), Мюнхен мэрі (20.05.1933 – 30.4.1945 ж.) ), SS Obergruppenfuehrer (1942 ж. 30 қаңтар).
• Ханс Франк —Неміс мемлекет және саяси қайраткері, заңгер, Рейхслайтер
• Роланд Фрайслер — неміс фашистік мемлекет қайраткері, Германия рейхінің әділет министрлігінің статс-хатшысы , халық сотының төрағасы
• Вильгельм Фрик — Германияның мемлекеттік және саяси қайраткері, Ұлттық социалистік неміс жұмысшы партиясы (NSDAP) жетекшілерінің бірі
• Ханс Фритцше — Неміс нацистік насихатшысы, радиожүргізуші, Джозеф Геббельстің Халық ағарту және үгіт-насихат министрлігінің жоғары лауазымды қызметкері.
• Вальтер Функ — Өнеркәсіп министрі
• Йозеф Геббельс — Насихат министрі
• Германн Геринг — Рейхсмаршалл және Пруссияның мемлекеттік президент министрі.
• Франц Гюртнер — Әділет министрі
• Карл Ханке —Неміс мемлекет және партия қайраткері, Төменгі Силезиялық Гаулейтер (1941-1945), Обергруппенфюрер СС.
• Рудольф Хесс — Освенцим концлагерінің коменданты,СС Бас әкімшілік басқармасының концлагерлері бас инспекторының орынбасары
• Райнхард Гейдрих — Hацистік Германияның мемлекет және саяси қайраткері, Императорлық қауіпсіздік Бас басқармасының бастығы, Богемия мен Моравия императорлық қорғаушысының орынбасары. SS Обергруппенфюрер және полиция генералы
• Константин Хирль — нацистік Германиядағы ең ірі қайраткерлердің бірі, С.А.Группенфюрер
• Хайнрих Химмлер — SS-тің Рейх Басшысы
• Адольф Гитлер — "Фюрер" және Рейх канцлер
• Эрнст Кальтенбруннер — Неміс мемлекет қайраткері, Рейх СС Қауіпсіздік Бас басқармасының бастығы және Германия Рейх Ішкі істер министрлігінің Мемлекеттік хатшысы
• Ханнс Керль — Германияның мемлекет қайраткері, кәсіпкер, соғыс экономикасының фюрері, СС Бригадефюрер
• Карл Отто Кох — SS Стандартенфюрер, Заксенхаузен коменданты
• Ханс Ламмерс —нацистік Германияның мемлекет қайраткері, Императордың Мемлекеттік хатшысы дәрежесі бар Императорлық канцлерияның бастығы
• Херберт Ланге — Штурмбанфюрер С.С., Челмно концлагерінің коменданты.
• Роберт Лей — Рейхслейтер, С.А.Обергруппенфюрер, НСДАП ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі, 1933 жылдан Германия еңбек майданының басшысы. Ph.D.
• Миктор Лутце — Chief of Staff of the SA (1934-1943)
• Отто Майсснер —Веймар Республикасындағы және нацистік Германиядағы ықпалды мемлекеттік қызметкер. Веймар Республикасында ол рейх президенттері Фридрих Эберт пен Пол фон Гинденбургтің (1919-1934) жақын ортасының мүшесі болды, нацистік Германияда Фюрер президентінің кеңсесін басқарды (1934-1945).
• Альфред Майер — фашистік Германияның партия және мемлекет қайраткері, Ванзей конференциясының қатысушысы.
• Константин фон Нойрат — неміс дипломаты, Германияның сыртқы істер министрі (1932-1938) және Богемия мен Моравияның рейх-протекторы (1939-1943; С.С. Обергруппенфюрер)
• Ханс Ниланд — Неміс нацистік партиясының (NSDAP) саясаткері және 1940-1945 жылдар аралығында Дрезденнің лорд-мэрі болды.
• Эрих Прибке — СС күштеріндегі Гауптстурмфюрер [2] 1996 жылы ол 1944 жылы 24 наурызда Римде Ардеатина үңгірлеріндегі қырғынға қатысушы ретінде Италияда әскери қылмыс жасады деп айыпталған. SS Бозен полиция полкінің 3-ші батальонының 11-ші ротасына партизандық шабуылға жауап ретінде 335 итальяндық бейбіт тұрғын қаза тапты, онда 33 неміс полициясы қаза тауып, 67-сі жараланды. Приебке жаппай жазалауды жүзеге асыруға жауаптылардың бірі болды. Фашистік Германияны талқандағаннан кейін ол Аргентинаға қашып кете алды, ол соғыстан кейін 50 жылдан астам өмір сүрді.
• Йоахим фон Риббентроп — Сыртқы Істер министрі (1938-1945)
• Эрнст Рем — ұлттық социалистер көшбасшыларының бірі және СА көсемі. СА-ның басқа жетекшілерімен бірге ол Гитлердің бұйрығымен «ұзын пышақ түнінде» өлтірілді.
• Альфред Розенберг — нацистік Германияның мемлекет және саяси қайраткері, Ұлттық социалистік неміс жұмысшы партиясының (NSDAP) ең ықпалды мүшелерінің бірі және оның идеологы.
• Бернхард Руст — Үшінші рейхтің мемлекет және партия қайраткері, Пруссияның ғылым, білім және білім министрі
• Карл Шмитт — Неміс теологы, заңгері, философы, социологы және саяси теоретигі.
• Фриц Заукель — Неміс мемлекет және саяси қайраткері. Төрт жылдық жоспар кеңсесіндегі еңбек ресурстарының комиссары
• Бальдур фон Ширах — Неміс партиясының және жастарының көшбасшысы, рейх жастарының көшбасшысы (1933-1940), кейін Вена Гаулейтері. Обергруппенфюрер SA (1941).
• Франц Зельдте — Германияның мемлекет және саяси қайраткері, «Болат дулыға» ұйымы жетекшілерінің бірі
• Артур Зейсс-Инкварт — Австрия және неміс саясаткері және заңгері. NSDAP мүшесі (1938 жылдан), С.С.Обергруппенфюрер

• Альберт Шпеер — Гитлердің жеке сәулетшісі, рейхтің қару-жарақ және соғыс өндірісі министрі
• Юлиус Штрайхер — Франконияның гауляйтері (1923-1940), «Дер Штүрмер» газетін шығарушы
• Йозеф Тербовен — Германияның мемлекет қайраткері, әскери және партия жетекшісі. Обергруппенфюрер SA
• Фритц Тодт — Германияның мемлекет және саяси қайраткері, рейхтің қару-жарақ және оқ-дәрілер министрі (1940-1942), Обергруппенфюрер С.А., Люфтваффа генерал-майоры
• Ялмар Шахт — Германияның мемлекет және қаржы қайраткері, Германия Ұлттық банкінің директоры
• Гертруд Шольц-Клинк — Ұлттық Социалистік Әйелдер Ұйымының (Германия Nationalsozialistische Frauenschaft, NSF) көшбасшысы (Рейхсфюхрерин).
• Ханс фон Чаммер унд Остен — 1933-1943 жылдары нацистік партия және мемлекет қайраткері, рейхспортфюрер.

Әскери қайраткерлер

Тағы қараңыз: OKH және OKW

• Карл Денитц — Сүңгуір қайық флотының қолбасшысы (1939-1943), фашистік Германия флотының бас қолбасшысы (1943-1945), мемлекет басшысы және фашистік Германияның қарулы күштерінің бас қолбасшысы 30 сәуірден 23 мамырға дейін. , 1945 ж.
• Герд фон Рундштедт - Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі неміс фельдмаршалы. Ол еуропалық жорықтарда үлкен құрамаларды басқарды. Барбаросса операциясының бастапқы кезеңінде ол Оңтүстік армия тобын басқарды.
• Эрвин Роммель - Неміс әскери жетекшісі, фельдмаршал (1942) және Солтүстік Африкадағы осьтік күштердің қолбасшысы.
• Вильхельм Кейтель — Неміс әскери қолбасшысы, Вермахт Жоғарғы қолбасшылығы штабының бастығы (1938-1945), фельдмаршал (1940).Нюрнбергтегі Халықаралық әскери трибунал оны адамзатқа қарсы қылмыс жасады деп айыптап, Вермахттың негізгі әскери қылмыскерлерінің бірі ретінде 1946 жылы 16 қазанда дарға асылу арқылы өлім жазасына кесілді.

• Клаус фон Штауфенберг — Вермахт полковнигі, 1944 жылы 20 шілдеде Адольф Гитлердің өміріне қастандық жасаған 20 шілдедегі қастандықтың негізгі қатысушыларының бірі.
• Вильхельм Канарис — Неміс әскери қолбасшысы, адмирал, фашистік Германиядағы әскери барлау және қарсы барлау басқармасының бастығы (1935-1944). 1945 жылы 9 сәуірде атылған.
• Альфред Йодль — Германияның әскери қолбасшысы, Вермахт Жоғарғы қолбасшылығының жедел басшылығы штабының бастығы, генерал-полковник (1944 жылдың 1 ақпанынан).Нюрнбергтегі Халықаралық әскери трибунал оны негізгі әскери қылмыскерлердің бірі ретінде қарастырып, сот шешімімен дарға асу арқылы өлім жазасына кесілді.

• Эрих Редер — Германияның ұлы адмиралы, 1935 жылдан 1943 жылдың 30 қаңтарына дейін Кригсмариннің бас қолбасшысы.
• Роберт Риттер фон Грайм — Неміс ұшқышы, екі дүниежүзілік соғысқа қатысушы, 1945 жылғы 26 сәуірден 24 мамырға дейін Люфтваффтың бас қолбасшысы, авиацияның фельдмаршалы (1945 ж. 26 сәуір).
• Альберт Кессельринг — Люфтвафф фельдмаршалы. Екі дүниежүзілік соғысқа қатысқан Кессельринг нацистік Германияның ең табысты қолбасшыларының бірі болды, ол емен жапырақтары, қылыштар және гауһар тастармен марапатталған 27 рыцарь крестінің бірі. Ол Екінші дүниежүзілік соғыстың ең танымал неміс генералдарының бірі болғандықтан, одақтастардан «Күліп тұрған Альберт» және сарбаздарынан «Альберт ағай» (неміс Онкель Альберт) лақап атын алды.
• Эрих фон Манштейн — Германияның фельдмаршалы, бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстарға қатысушы. Фельдмаршал Гинденбургтің жиені. Ол Вермахттағы ең дарынды стратег ретінде беделге ие болды және неміс генералдарының бейресми көшбасшысы болды [
• Хайнц Гудериан — Неміс армиясының генерал-полковнигі (1940), Бронды күштердің бас инспекторы (1943), Құрлық әскерлері Бас штабының бастығы (1945), әскери теоретик, «Солдат туралы естеліктер» кітабының авторы (Х. Гудериан « Erinnerungen eines Soldaten» - Heidelberg, 1951)

Басқа белгілі адамдар

• Готтфрид Бенн — Неміс эссеисті, әңгімеші және экспрессионист ақын, дәрігер. Алғашында нацистік режимді жақтаушы, кейін сынаушы болды. Бенн нацистік кезеңге дейінгі және кейінгі кезеңде неміс әдебиетіне үлкен әсер етті. Георг Бюхнер сыйлығының иегері.
• Ева Браун — Адольф Гитлердің кәнизаты, 1945 жылдың 29 сәуірінен бастап - заңды жұбайы.
• Вернер фон Браун — неміс, ал 1955 жылдан - зымыран-ғарыш техникасының американдық конструкторы, қазіргі зымыран техникасының негізін салушылардың бірі, алғашқы баллистикалық зымырандарды жасаушы. 1937 жылдан NSDAP мүшесі, Штурмбанфюрер SS (1943-1945). Америка Құрама Штаттарында ол американдық ғарыш бағдарламасының әкесі болып саналады.
• Хьюстон Стюарт Чамберлейн — Ағылшын-неміс жазушысы, әлеуметтанушы, философ, нәсілшілдіктің негізін салушылардың бірі.
• Антон Дрекслер — Неміс жұмысшы партиясының негізін қалаушы, кейінірек оны NSDAP жаңа атауымен Адольф Гитлер басқарды.
• Готтфрид Федер — экономист, ұлттық социализмнің ең алғашқы және маңызды идеологтарының бірі және нацистік партияның алғашқы мүшелерінің бірі. Ол оның экономикалық теоретигі болды. 1919 жылы ол Гитлердің партияға кіру шешіміне әсер еткен баяндама жасады
• Фридрих Флик — ірі неміс өнеркәсіпшісі, әскери қылмыскер, нацистік қозғалысқа қаржылық қолдау көрсеткен алғашқы неміс магнаттарының бірі, миллиардерлер әулетінің негізін қалаушы. 1937 жылдан NSDAP мүшесі
• Теодор Фритч
• Артур де Гобино
• Карл Харрер
• Виллибальд Хентшел
• Альфред Һохе
• Армин Д. Леманн
• Ланц фон Либенфельс
• Гвидо фон Лист
• Карл Лүгер
• Альфред Плөтц
• Фердинанд Порше
• Траудль Юнге
• John Rabe
• ГелиРаубаль
• Лени Рифеншталь
• Оскар Шиндлер
• Рудольф фон Зеботтендорф
• Дитрих Эккарт — «Mein Kampfты» Гитлер осы кісіге бағыштаған
• Рихард Зорге
• Йоһаннес Штарк
• Вальтер Тиль
• Винифред Вагнер
• Конрад Цусе
• Отто ван Һинбрик
• Вальтер Зоммерлат

Қосымша оқуға

• William Sheridan Allen. The Nazi Seizure of Power : the Experience Of A Single German Town, 1922-1945 by New York ; Toronto: F. Watts, 1984. ISBN 0-531-09935-0.
• Gisela Bock «Racism and Sexism in Nazi Germany: Motherhood, Compulsory Sterilization, and the State» from When Biology Became Destiny: Women in Weimar and Nazi Germany edited by Renate Bridenthal, Atina Grossmann, and Marion Kaplan, New York: Monthly Review Press, 1984.
• Karl Dietrich Bracher. The German Dictatorship; The Origins, Structure, and Effects of National Socialism; New York, Praeger 1970.
• Michael Burleigh. The Third Reich: A New History, 2002. ISBN 0-8090-9326-X. Standard scholarly history, 1918-1945.
• Martin Broszat. German National Socialism, 1919-1945 translated from the German by Kurt Rosenbaum and Inge Pauli Boehm, Santa Barbara, Calif.: Clio Press, 1966.
• Martin Broszat. The Hitler State: The Foundation and Development Of The Internal Structure Of The Third Reich. Translated by John W. Hiden. London: Longman, 1981. ISBN 0-582-49200-9.
• Richard J. Evans. The Coming of the Third Reich. ISBN 0-14-100975-6, standard scholarly history to 1933
• Richard J. Evans. The Third Reich in Power 2005 ISBN 1-59420-074-2. the latest and most scholarly history
• Richard Grunberger. A Social History of the Third Reich 1974 ISBN 0-14-013675-4.
• Klaus Hildebrand. The Third Reich London: G. Allen & Unwin, 1984 ISBN 0-04-943033-5.
• Andreas Hillgruber Germany and the two World Wars, Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1981 ISBN 0-674-35321-8.
• Heinz Höhne. The Order of the Death's Head: The Story of Hitler's SS. Translated by Richard Barry. London: Penguin Books, 1971.
• David Irving. Hitler's War. London: Focal Point Publications. ISBN 1-872197-10-8.
• Ian Kershaw. The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation, 4th ed. London: Arnold, 2000. ISBN 0-340-76028-1
• Claudia Koonz. Mothers In The Fatherland: Women, the Family, and Nazi Politics. New York: St. Martin's Press, 1987. ISBN 0-312-54933-4.
• Claudia Koonz. The Nazi Conscience. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2003.
• Guido Knopp. Hitler's Henchmen. 1998. Sutton Publishing, 2005. ISBN 0-7509-3781-5.
• Christian Leitz, ed. The Third Reich: The Essential Readings. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1999. ISBN 0-631-20700-7.
• Richard Overy & Timothy Mason «Debate: Germany, „Domestic Crisis“ and War in 1939» pages 200-240 from Past and Present, Number 122, Ақпан 1989.
• Hans Mommsen. From Weimar to Auschwitz Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1991. ISBN 0-691-03198-3.
• Roger Moorhouse. Killing Hitler. London: Jonathan Cape, 2006. ISBN 0-224-07121-1.
• Detlev Peukert. Inside Nazi Germany: Conformity, Opposition and Racism in Everyday Life. London: Batsford, 1987. ISBN 0-7134-5217-X.
• Hans Rothfels. The German Opposition to Hitler: An Assessment Longwood Pr Ltd: London 1948, 1961, 1963, 1970 ISBN 0-85496-119-4.
• William L. Shirer. The Rise and Fall of the Third Reich. ISBN 0-671-72868-7
• Henry Ashby Turner. German big business and the rise of Hitler. New York: Oxford University Press, 1985. ISBN 0-19-503492-9.
• Alfred Sohn-Rethel. Economy and Class Structure of German Fascism. London, CSE Bks, 1978. ISBN 0-906336-00-7
• Sir John Wheeler-Bennett. The Nemesis of Power: The German Army in Politics 1918-1945, Palgrave Macmillan: London: 1953, 1964, 2005 ISBN 1-4039-1812-0.
• Christian Zenter and Friedemann Bedurftig. The Encyclopedia of the Third Reich. Munich: Sudwest Verlag GmbH & co. KG.

Дереккөздер

Сыртқы сілтемелер

• Axis History Factbook — Third Reich
• Third Reich in Ruins — Photos taken during the Nazi regime compared to present-day locations
• Das NS-RegimeМұрағатталған 3 тамыздың 2014 жылы. at Lebendiges Museum Online. In German.